کارآفرینان خاورمیانه

هنگامی که فیدا طاهر در اوایل سال 2011 تصمیم گرفت وب‌سایت آشپزی راه بیندازد خانواده‌اش به او خندیدند. او نه‌تنها آشپز خوبی نبود بلکه تجربه‌ای هم در تجارت نداشت. علاوه بر این او قصد داشت شغل خوبش در شرکت ویدئویی را رها کند. با این وجود او عقیده داشت که در شرکت تجربه خوبی به دست آورده و هنوز به اندازه کافی جوان هست تا در یک جا ثابت نماند. امروز شرکت طاهر، با عنوان «زیتونه» 600 ویدئوی آشپزی از سرخ‌ کردن ماهی آزاد تا پخش دونات را ارائه می‌دهد. کلیپ‌های کوتاهی که فقط دستان آشپز و مواد لازم برای تهیه غذا را نشان می‌دهند در یوتیوب و سایر وب‌سایت‌ها طرفداران زیادی دارند. زیتونه که 12 کارمند دارد در ماه می توانست از یک شبکه ماهواره‌ای کمک مالی دریافت کند و در مقابل ویدئوهای خود را برای پخش در اختیار آنها بگذارد. بسیاری از شرکت‌های اپراتور تلفن همراه منطقه هم ویدئوها را پخش می‌کنند. خانم طاهر یکی از صدها زن کارآفرینی است که شرکت آنلاین خود را در امان پایتخت اردن راه‌اندازی و این شهر را به مرکز شرکت‌های نوپای خاورمیانه تبدیل کرده‌اند. این شرکت‌ها در سراسر منطقه پدیدار شدند. در بیروت، قاهره، دوبی، ریاض و حتی شهر غزه شرکت‌های فناوری کوچک به سرعت در حال افزایش هستند و نوعی بهار شرکت‌های نوپا به وجود آورده‌اند. همانند بهار سیاسی، به نظر نمی‌رسد چیزی بتواند مانع این بهار شود. فادی قندور که در سال 1982 شرکت پشتیبانی آرامکس را در امان راه‌‌اندازی کرد، می‌گوید حتی پیغمبر ما نیز خود تاجر بود. شرکت آرامکس هم‌اکنون به اکوسیستم شرکت‌های نوپای منطقه کمک زیادی ارائه می‌دهد. اکثر این شرکت‌ها موفق نمی‌شوند اما تعداد معدودی که به موفقیت می‌رسند آینده درخشانی پیش ‌رو دارند. اگرچه از نظر کاربرد اینترنت جهان عرب از بقیه عقب‌تر است، سرعت پیشروی آن با استفاده از نفوذ تلفن‌های هوشمند و تجارت الکترونیکی زیاد شده است. علاوه بر این موانع زبانی و فرهنگی باعث شده است نفوذ غول‌های بزرگ اینترنتی خارجی در منطقه دشوار باشد.

مجموعه‌های فناوری منطقه هنوز در مقایسه با سیلیکون ولی کوچک هستند. اما نمی‌توان ظهور نسل جدید کارآفرینان جوان را نادیده گرفت. در بدترین حالت این روند می‌تواند یک حباب محلی اینترنتی باشد که سرانجام همه را مایوس می‌کند. در بهترین حالت، این روند می‌تواند راه‌حلی برای یکی از بزرگ‌ترین مشکلات منطقه یعنی بیکاری جوانان باشد. برآوردها نشان می‌دهند بیش از یک‌چهارم جوانان 15 تا 24 سال منطقه بیکار هستند. شرکت‌های نوپا در سراسر منطقه پدیدار می‌شوند اما اردن بیشترین تحول را داشته است. این کشور منابع نفت ندارد اما به نظام آموزش و پرورش و تعداد زیاد فارغ‌التحصیلان خود افتخار می‌کند. اولین شرکت‌های فناوری اطلاعات محلی در دهه 1970 تاسیس شدند. دامنه فعالیت‌ شرکت‌های کنونی بسیار وسیع است. مثلاً پالما خدمات مشاوره‌ای ارائه و نحوه اجرای نرم‌افزارها را آموزش می‌دهد و شرکت اسپایر (Aspire) وظیفه نگهداری از سامانه‌های کامپیوتری را بر عهده دارد.

از آنجایی که مردم اردن در مقایسه با کشورهای همسایه بیشتر اهل تفریح هستند این کشور خاستگاه رسانه‌های اصلی منطقه و شرکت‌های بازی رایانه‌ای است. بیشتر جریان درآمد بازی‌های آنلاین از طریق خدمات پرداخت gate2play انتقال می‌یابد که خدمات مشابهی را به تاجران اینترنتی ارائه می‌دهد.

پویایی صحنه شرکت‌های نوپای اردن تا حدی مدیون صندوق مالی ملک عبدل در دوبی است. در اردن سرمایه خطرپذیر اندک است و سرمایه‌گذاران «فرشته» که پول خود را به خطر می‌اندازند بی‌تجربه‌اند. اگر درآمدهای سرمایه‌گذاری مطابق برنامه محقق نشوند سرمایه‌گذاران به سرعت کشور را ترک می‌کنند. برخی شرکت‌های نوپای کشور به خاطر عدم وجود منابع مالی لازم برای ادامه کار تعطیل شدند. ارزیابی‌های اولیه کاهش یافته‌اند. شرکت اوسیس 500 نرخ ریسک سرمایه‌گذاری خود را در شرکت‌های نوپا به 20 درصد رساند که نشان می‌دهد ارزیابی اولیه آنها از شرکت‌ها به نصف تقلیل یافته است.

پس از اینکه شرکت‌های نوپا چند صد هزار دلار لازم برای توسعه را به دست آوردند مانع دوم آشکار می‌شود. هر کشور فرهنگ و قوانین خود را دارد. شرکت‌های تجارت الکترونیکی در معرض تعرفه‌های بالا، دیوان‌سالاری کند و زیرساختارهای نامناسب قرار می‌گیرند. در اکثر موارد نمی‌توان کالاها را با کامیون یا قطار فرستاد و تنها راه حمل و نقل هوایی است. اما هر چند شرکت‌های نوپا در کشور کوچکی مانند اردن متولد می‌شوند از همان ابتدا باید نگاهی بین‌المللی داشته باشند. بسیاری از آنها واحدهای فروش و بازاریابی خود را به مناطق آزاد تجاری در دوبی منتقل می‌کنند که مالیات و مقررات کمتری دارد. از آنجا می‌توان به راحتی نیروهای مستعد خارجی را به کار گرفت و در بازار پرسود عربستان سعودی نفوذ کرد. با 28 میلیون جمعیت، عربستان مصرف‌کنندگان بسیار زیادی دارد که به پول زیاد و ارتباطات اینترنتی مناسب دسترسی دارند. به طور میانگین کاربران اینترنتی عربستان سه برابر کاربران آمریکایی ویدئو تماشا می‌کنند.

سفر زیارتی به عربستان

در همایش وامدا که اخیراً در امان برگزار شد شرکت‌کنندگان اطلاعات مناسبی درباره این سفر زیارتی کارآفرینی به یکدیگر منتقل کردند: کدام منطقه آزاد در دوبی ارزان‌تر است (برخی شرکت‌ها به جای اجاره ساختمان فقط یک میز کار اجاره می‌کنند)، چه کارهایی برای اخذ ویزای سعودی لازم است، و چگونه می‌توان در آنجا یک شرکت خارجی تاسیس کرد (به ازای هر کارمند خارجی، شرکت موظف است دو سعودی را استخدام کند که معمولاً هیچ‌گاه سرکار حاضر نمی‌شوند). عربستان میزبان خوبی نیست اما بدون بازار آن هم نمی‌توان کار کرد. حضور در عربستان شانس تامین مالی را افزایش می‌دهد. علاوه بر این مشکل خریداری شدن توسط شرکت‌های بزرگ یا شرکت‌های دولتی نیز به حداقل می‌رسد.

آیا بهار شرکت‌های نوپای خاورمیانه همانند بهار سیاسی مایوس‌کننده خواهد بود؟ اکوسیستم اردنی بسیار خوش‌بینانه است اما هنوز سن کمی دارد. موفقیت آن وابسته به گام‌هایی است که دولت‌ها برای تشویق کارآفرینی برمی‌دارند. تجربه اردن راهنمای خوبی بوده است. این کشور توانست مقررات اداری را کاهش دهد، آموزش و پرورش را ارتقا دهد و در بخش مخابرات رقابت شدیدی ایجاد کند. البته مقررات جدید و سختگیرانه‌ای در مورد رسانه‌ها وضع شده است. اردن سایت‌های خبری را ملزم می‌کند تا توسط دولت ثبت‌ شوند و در غیر این‌ صورت جلوی فعالیت آنها را می‌گیرد.

تسهیل فرآیند فعالیت شرکت‌های نوپا برای کشاندن جوانان از خیابان‌ها به محیط کار کافی نیست. بسیاری از جوانان مهارت لازم برای کار در شرکت را ندارند. از طرف دیگر این شرکت‌ها نیز نمی‌توانند به اندازه کافی شغل ایجاد کنند. اما ظهور اکوسیستم‌های فناوری می‌تواند الگویی برای صنایع دیگر باشد تا در صورت آزادی پویایی بیشتری از خود نشان دهند. چاره‌ای غیر از آن نیست که به مردم اجازه داده شود خودشان شغل خود را خلق کنند.