کارنامه ۵۰‌ساله صنعت پتروشیمی ایران

1-تاریخچه صنعت پتروشیمی
صنعت پتروشیمی در ایران قدمتی 50ساله دارد. نقطه شروع این صنعت را می‌توان تاسیس بنگاه شیمیایی در وزارت اقتصاد در سال 1337 قلمداد کرد. این بنگاه بیشتر به دنبال احداث کارخانه کود شیمیایی مرودشت بود. مجتمع پتروشیمی شیراز به‌عنوان اولین مجتمع پتروشیمی کشور در سال مذکور شروع به فعالیت کرد و پس از آن سایر واحدها وارد عرصه تولید شدند. تا اینکه در سال 1342 به‌منظور متمرکز کردن تمام فعالیت‌هایی که به‌نحوی به صنعت پتروشیمی مرتبط بود، شرکت ملی صنایع پتروشیمی (NPC) به‌عنوان یکی از شرکت‌های تابع شرکت ملی نفت ایران تاسیس شد.
به‌طور خلاصه می‌توان دوره عمر پتروشیمی در ایران را به پنج بخش تقسیم کرد که عبارتند از:
1- مرحله پیدایش: که با احداث یک واحد کوچک کود شیمیایی در مرودشت در سال 1342 آغاز شد.
2- مرحله گسترش اولیه: این مرحله مابین سال‌های 1345 تا 1357 با تاسیس مجتمع‌های رازی، آبادان، فارابی، خارک و آغاز عملیات مجتمع ایران و ژاپن در بندر امام آغاز شد. در این دوران هدف اصلی، تولید کودهای شیمیایی بود ولی محصولاتی چون دوده و پلی‌اتیلن نیز به تدریج مورد توجه قرار گرفتند.
3- مرحله رکود و توقف: با پیروزی انقلاب اسلامی آغاز شد و تا پایان جنگ تحمیلی ادامه یافت. هرچند طی این سال‌ها اکثر مجتمع‌ها در زیر آتش و بمباران دشمن قرار داشتند لیکن برخی از طرح‌های نیمه‌تمام با حداکثر استفاده از متخصصان داخلی ادامه یافت.
4- مرحله تحرک و افزایش حجم تولید: این مرحله شامل سال‌های برنامه اول توسعه است. در این دوره فعالیت‌های زیادی در جهت بازسازی و راه‌اندازی واحدها انجام شد و حجم تولیدات این صنعت از 884 هزار تن در سال 67 به 7468 هزار تن در سال 73 رسید. همچنین 10 طرح جدید طی این سال‌ها اجرا شد و به این ترتیب تحول عظیمی در صنعت پتروشیمی به وجود آمد.
5- مرحله کیفیت و بهره‌وری: این مرحله مصادف است با سال‌های برنامه دوم توسعه. در این سال‌ها صنعت پتروشیمی با محور قرار دادن سه هدف صادرات، سوددهی و خصوصی‌سازی بر آن بود تا ضمن تامین مصرف داخلی، سهمی در بازارهای جهانی برای خود کسب کند. استفاده بهتر از امکانات و نیز عرضه محصولات با ارزش افزوده بالاتر باعث تثبیت موقعیت پتروشیمی ایران در این دوره شد.
6- مرحله تحریم: در این سال‌ها به دلیل تحریم‌های بین‌المللی نفت ایران کمپانی‌های نفتی اروپایی مهم مانند شل، بی‌پی، شلمبرجر، توتال و‌... از بازار نفت و گاز ایران خارج شدند و شرکت ملی نفت چین جای آنها را پر کرد.

2- چرخه تجاری صنعت پتروشیمی
برای تشخیص وضعیت کنونی صنعت پتروشیمی به لحاظ رکود و رونق بهتر است ابتدا تعریفی اجمالی از چرخه‌های تجاری ارائه شود. بر اساس تئوری اقتصادی چرخه‌های تجاری از دو مرحله به‌هم پیوسته تشکیل می‌شوند و طی شدن این مراحل معمولاً چند سال طول می‌کشد.
1- دوره رونق: در این مرحله صنعت با حداکثر توان درحرکت است، تولیدات پتروشیمی تا جایی که امکان داشته بالا رفته و هدر رفتن منابع به حداقل رسیده است. در این دوران اکثر سرمایه‌گذاران و شرکت‌های پتروشیمی دوران مطلوبی را سپری می‌کنند.
2- دوره رکود: در این مرحله بازده و اشتغال و تولید به پایین‌ترین سطح خود می‌رسد. حاصل این تحولات کند شدن رشد اقتصاد است.
نمودار 1 روند تحولات صنعت پتروشیمی بین سال‌های 1344 تا 1391 را نشان می‌دهد. بر اساس این نمودار از زمان شروع فعالیت این صنعت از سال 1342 تا سال 1348 تولید پتروشیمی زیر یک میلیون تن بوده در حالی‌ که سال‌های 1349 تا 1358 را می‌توان دوره پیشرفت صنعت پتروشیمی در دوره قبل از انقلاب نام‌گذاری کرد چراکه میزان تولید این صنعت در سال 1356 تا مرز 2693 هزار تن نیز رسیده بود. اما به‌دلیل وقوع جنگ ایران و عراق، تولید مجدداً تا انتهای سال 1368 به سطوح کمتر از یک میلیون تن رسید؛ کمترین میزان تولید در این دوره 182 هزار تن در سال 1362 بود.
بعد از جنگ به‌طور پیوسته این صنعت در حال رشد بوده و تا سال 1390 از رشد نامتقارن و پیوسته‌ای برخوردار بوده است که در بعضی سال‌ها با نرخ فزاینده و در برخی سال‌ها با نرخ کاهنده‌ای در حال افزایش بوده است. اما از سال 1391 به‌دلیل تاثیر بلندمدت تحریم‌های بین‌المللی و خصوصی‌سازی غیرکارشناسی و فضای نامناسب اقتصاد کلان، روند تغییر تولیدات پتروشیمی با شیب بیشتری کاهنده بوده است.
در نمودار 1 خط پررنگ اشاره به تولید بالقوه و خط کمرنگ نشان‌دهنده تولید واقعی پتروشیمی طی دوره 1391-1344 است. هنگامی‌که تولید واقعی از تولید بالقوه بیشتر باشد، صنعت پتروشیمی در دوره رونق قرار داشته و کمتر بودن تولید واقعی از تولید بالقوه حاکی از دوره رکود صنعت است. نمودار 2 شکاف تولید پتروشیمی از تولید بالقوه را نشان می‌دهد که از کسر تولید بالقوه از تولید واقعی به دست می‌آید. اعداد منفی نشان‌دهنده رکود و اعداد مثبت نشان‌دهنده رونق صنعت است. همان‌طور که در نمودار مشاهده می‌شود میزان نوسانات تولید در صنعت پتروشیمی بالاتر از دهه‌های قبل بوده است. با استفاده از نمودارهای 1 و 2 می‌توان دوره‌های تجاری صنعت پتروشیمی را به این صورت ارزیابی کرد:
- دهه 1340 دوره رکود
- از سال 1350 تا 1359 دوره رونق
- از سال 1360 تا 1369 دوره رکود
- از سال 1369 تا 1379 دوره رونق
- از سال 1380 تا 1386 دوره رکود
- از سال 1386 تا 1390 دوره رونق
- از سال 1391 آغاز دوره رکود صنعت پتروشیمی.

3- سهم صنعت پتروشیمی در اقتصاد ایران
جدول 1 متغیرهای اقتصاد کلان و صنعت پتروشیمی را طی پنج سال اخیر نشان می‌دهد. همچنان که از جدول ملاحظه می‌شود، در سال 1391، نرخ رشد اقتصادی 8/5- درصد بوده است و همزمان نرخ تورم کشور نیز در بالاترین سطح بوده است. چنین نتایجی را می‌توان به تاثیر منفی تحریم‌های غرب و سوء‌مدیریت اقتصاد کلان مربوط دانست. همین روند منفی را می‌توان در مورد سایر شاخص‌های اقتصاد کلان و شاخص‌های صنعت پتروشیمی در طول سه سال (1391-1389) مشاهده کرد.
عملکرد صنعت پتروشیمی از سال 1387 تا سال 1390 بسیار متفاوت از عملکرد صنعت در سال 1391 و پس از آن بوده است. به این معنی که طی چهار سال (1390-1387) تولید محصولات پتروشیمی به صورت متوسط 85/15 درصد و میزان صادرات پتروشیمی 88/17 درصد رشد داشته و این رشد به صورت مستمر در تمامی سال‌های این دوره اتفاق افتاده است. این در حالی است که تولید محصولات پتروشیمی در سال 1391 برعکس سال‌های گذشته با کاهش چهار‌درصدی در مقایسه با سال قبل مواجه بوده است. علت اصلی کاهش تولید در این سال، عدم تامین خوراک کافی برای پتروشیمی و الگوی ناصحیح خصوصی‌سازی بوده است. مقدار صادرات پتروشیمی و ارزش آن در سال 1391 نسبت به سال گذشته به ترتیب، 12 درصد و 23 درصد کاهش داشته‌اند. کاهش بیشتر صادرات نسبت به تولید در سال گذشته گویای این واقعیت است که اثر اعمال تحریم‌ها بر این صنعت سایه قوی‌تری نسبت به سال‌های گذشته افکنده است. در سطر آخر جدول 1 ضریب همبستگی بین تولید ناخالص داخلی و تولید پتروشیمی محاسبه شده است که معادل 93 درصد است و نشانگر ارتباط قوی و مستقیم بین این دو متغیر است. به‌طوری‌که ملاحظه می‌شود در سال‌هایی که رشد تولید پتروشیمی بیشتر (کمتر) از سال‌های قبل است، تولید ناخالص داخلی از رشد بیشتر (کمتری) برخوردار بوده است. این مساله به‌جز سال 1387 در بقیه سال‌ها قابل تایید است.
جدول 2 صادرات پتروشیمی و سهم آن از اقتصاد ایران را نشان می‌دهد. همچنان که از جدول 2 ملاحظه می‌شود، سهم صادرات پتروشیمی از کل صادرات طی دوره 1392-1387 همواره در حال کاهش بوده است و این سهم در سال 1391 با شیب بیشتری کاهش یافته و از 24 درصد در سال 1388 به 16 درصد در سال 1391 رسیده است. سهم صادرات پتروشیمی از تولید ناخالص داخلی در سال 1389 معادل 62/6 درصد بیشترین رقم را به خود اختصاص داده و در سال 1391 معادل 11/4 درصد و کمترین طی پنج سال اخیر بوده است.
نمودار 3 سهم صادرات پتروشیمی از تولید ناخالص داخلی را نشان می‌دهد و نشانگر این است که چه میزان از تولید ناخالص داخلی و رشد اقتصادی کشور در نتیجه صادرات پتروشیمی به‌دست آمده است. در دهه 50 سهم صادرات پتروشیمی از رشد تولید کل کشور تا 60 درصد نیز رسیده بود که این عدد حاکی از دوره رونق به‌شدت معنی‌دار صنعت پتروشیمی در آن دهه است و به عبارت دیگر، 60 درصد رشد اقتصادی کشور در آن دهه ناشی از صادرات پتروشیمی بوده است. بعد از جنگ با عراق تاکنون، صادرات پتروشیمی با میانگین چهار درصد در نوسان بوده است، به‌طوری‌که در سال‌های 1370 و 1389 بیشترین سهم و در سال‌های 1361 و 1363 کمترین سهم را در تولید کل کشور داشته است.
ایران بعد از عربستان دومین تولیدکننده پتروشیمی در خاورمیانه به‌حساب می‌آید. ظرفیت تولید پتروشیمی ایران در سال 1391 به 60 میلیون تن رسیده است. صنعت پتروشیمی ایران با مشکلات بسیاری از جمله تحریم‌های آمریکا و اتحادیه اروپا و عدم مشارکت شرکت‌های خارجی در پروژه‌های مرتبط مواجه بوده است. با وجود تحریم‌های بین‌المللی در سال 1391 حدود 14 میلیون تن محصولات پتروشیمی به ارزش 2/10 میلیارد دلار به بیش از 60 کشور صادر شده است؛ به عبارت دیگر ارزش صادرات ایران طی سال 91 حدود 23 درصد کاهش یافته است.
اگرچه امید بر این است که ظرفیت تولید پتروشیمی به ارزش 100 میلیون تن در سال 2015 برسد، اما به‌دلیل وقفه‌ای که تحریم‌های بین‌المللی در روند کار ایجاد کرده است، تحقق این مساله را با وقفه همراه خواهد ساخت. البته تشکیل دولت حسن روحانی و رفع آرام تحریم‌ها، چشم‌انداز روشنی را برای کشور فراهم کرده است.