سفرای بازرگانی در تهران

تعدادشان که کم است، شاید نام‌شان هم غریب باشد؛ رایزنان بازرگانی! سفرای اقتصادی یک کشور که در کشور مورد نظر وطن‌شان بازار را شناسایی می‌کنند و موقعیت‌های مناسب صادرات و واردات را پس از بررسی اعلام می‌کنند. هفته گذشته 11 رایزن بازرگانی ایران به تهران آمده بودند تا با دیدارهای مختلفی که سازمان توسعه تجارت برای آنها پیش‌بینی کرده بود، نخستین گام برای تحقق دستور محمدرضا نعمت‌زاده وزیر صنعت، معدن و تجارت را برای افزایش مبادلات تجاری ایران بردارند. نعمت‌زاده پس از روی کار آمدنش یکی از اهداف ابلاغی به معاونش در سازمان توسعه تجارت را تلاش برای پیوستن ایران به سازمان تجارت جهانی عنوان کرد و پیگیری‌های هرروزه او حاکی از این است که تغییرات را لحظه به لحظه رصد می‌کند. او خوب می‌داند که پیوستن ایران به سازمان تجارت جهانی بدون برطرف کردن موانعی از جنس مقررات و قوانین زائد، بهبود تجارت خارجی و افزایش صادرات و همچنین «رایزنی» امکان‌پذیر نیست. نعمت‌زاده دستور داده تا پایان سال جاری تعداد رایزنان بازرگانی ایران به 30 نفر افزایش پیدا کند، اتفاقی که وزیر بازرگانی دولت دهم بارها بر آن تاکید کرده بود، اما هیچ‌گاه اتفاق نیفتاد.
وابستگان بازرگانی که حالا از آنها تحت عنوان رایزن یاد می‌شود، به رسم چندساله سازمان توسعه تجاری در یک نشست سالانه گرد هم جمع می‌شوند تا تجربیات، اطلاعات و داده‌هایشان را با هم به اشتراک بگذارند و به اصطلاح نتایج بازارشناسی‌شان را برای بخش خصوصی اعلام کنند. در کنار این، نمایندگان بخش خصوصی نیز درخواست‌های خود را اعلام می‌کنند و به همین شکل روال همکاری و رایزنی پیش می‌رود.
مهم‌ترین برنامه پیش‌بینی‌شده برای این رایزنان همایش عمومی یک روزه آنها با تشکل‌ها و شرکت‌های صادراتی است که برای چهارمین سال پیاپی برگزار شد، اما آن طور که انتظار می‌رفت از آن استقبال نشد. خودشان معتقدند 400 شرکت و تشکل صادراتی به تناوب در جمع‌شان حضور پیدا کردند اما واقعیت چیز دیگری می‌گفت. دیدارهای متعدد دیگری نیز در مدت حضورشان در ایران برای آنها پیش‌بینی شده بود که نشست با رئیس اتاق بازرگانی ایران، جلسه با انجمن صادرکنندگان خدمات فنی و مهندسی، نشست مشترک با مدیرعامل و مدیران بانک توسعه صادرات و اعضای صندوق توسعه ضمانت، نشست با مرکز فناوری‌های ریاست‌جمهوری و چند نشست دیگر و البته سفر به 12 استان از جمله آنهاست. هرچند که در میان این برنامه‌های فشرده، دیدار با رئیس اتاق بازرگانی ایران پیش‌بینی شده، اما جای دیدار آنها با اعضای هیات نمایندگان اتاق‌های بازرگانی همچنان خالی است تا این دو گروه درخواست‌هایشان را به طور مستقیم و رودررو از هم مطالبه کنند. گفته‌های غلامحسین شافعی رئیس اتاق ایران حاکی از آن است که 11 رایزن بازرگانی فعلی و همچنین رایزنان قبلی نتوانسته‌اند ارتباط خوبی با اتاق بازرگانی برقرار کنند و همواره جای این روابط در مراودات با کشورهای هدف ایران برای مبادلات خالی بوده است.
در کنار 20 هزار دیپلمات تجاری که در دنیا فعالیت می‌کنند، ایران هم به سهم خود باید برای حضور پررنگ‌تر در بازارهای هدف و افزایش مبادلات خارجی تعداد رایزنان بازرگانی را افزایش دهد. این موضوع از آنجایی در دولت جدید شکل جدی‌تری به خود می‌گیرد که به تازگی و در اواخر سال 1392، دو رایزن جدید ایرانی به کشورهای آذربایجان و ارمنستان اعزام شدند. نکته قابل توجه آنجاست که این رایزنان آذری و ارمنی هستند و شاید این هم‌خونی به بهتر شدن روابط کشورها و بهبود مبادلات تجاری آنها کمک کند.
اما کمبود بودجه دولتی برای اعزام رایزنانی که قرار است حقوق‌شان را به شکل دلار دریافت کنند هم شاید یکی از دلایل کم بودن تعداد رایزنان بازرگانی ایران است. سازمانی به وسعت سازمان توسعه تجارت که مجوز تاسیس 10 شعبه و دفتر خارج از کشور را دارد، بودجه‌اش بیش از این یاری نمی‌کند که رایزن به کشورهای هدف مبادلات تجاری ایران اعزام کند. ضمن آنکه پروسه شناسایی و پذیرش این افراد نیز بسیار دشوار است و همین موضوع روال کار را کند می‌کند. سیستم بوروکراسی سخت و پیچیده‌ای که علاوه بر مراحل حرفه‌ای، زبان تخصصی، آموزش‌های تخصصی و صلاحیت‌های عمومی مورد نظر است، کار را به شدت دشوار می‌کند. به طوری که از زمانی که یک فرد کاندیدای رایزنی بازرگانی می‌شود تا زمانی که اعزام شود، حدود 5/2 سال طول می‌کشد. این احتمال وجود دارد که گاهی صلاحیت فرد مورد نظر در این پروسه تایید شده اما به دلیل طولانی بودن این فرآیند، فرد مورد نظر کاندیدای سمت و پست دیگری می‌شود و به این ترتیب فردی که همه مراحل را پشت‌سر گذاشته و آموزش‌دیده، از دست می‌رود.
بر اساس گزارش‌های موجود، مجوز 30 پست رایزنی از سال 1378 از سوی محمد شریعتمداری در وزارت بازرگانی وقت تصویب شده اما پیش از آن نیز وزارت بازرگانی نمایندگانی را تحت عنوان وابسته بازرگانی در کشورهای مختلف داشته ولی در چارچوب مقررات و مصوبات کار نمی‌کردند. نکته دیگر این است که در مصوبه سال 1378، 30 پست برای وابسته بازرگانی پیش‌بینی شده بود اما کشورهای هدف مشخص نشده بود اما نخستین کشورهایی که رایزن بازرگانی به آنها اعزام شد، قزاقستان، عربستان سعودی، امارات متحده عربی و انگلیس بودند که نخستین دفاتر رایزنی ایران نیز در آنها تاسیس شد. این دفاتر بر حسب افت و خیزهای سیاسی و مبادلات، کم و زیاد شدند و در برخی از آنها به صورت مداوم دفتر رایزنی وجود نداشته است. در حال حاضر ایران در 11 کشور ونزوئلا، قزاقستان، ترکیه، عراق، افغانستان، ارمنستان، آذربایجان، هند، امارات متحده عربی، عمان و الجزایر رایزن بازرگانی دارد و به زودی به کشورهای لبنان و چین نیز رایزن اعزام می‌کند. همچنین کشورهایی مانند ویتنام، اندونزی، کره جنوبی و کشورهای اروپایی از جمله صربستان، آلمان، اسپانیا و ایتالیا نیز در برنامه اعزام رایزنان ایرانی هستند.
حضور همزمان 11 رایزن بازرگانی ایران در تهران و سفرهای آنها به 12 استان و همچنین دیدارهایشان بهانه این پرونده بود تا در آن نقاط قوت و ضعف رایزنان و همچنین دلایل کم بودن تعداد آنها مورد بررسی قرار گیرد. رئیس اتاق ایران در یادداشتی از عملکرد رایزنان انتقاد می‌کند و رئیس سازمان توسعه تجارت توصیه می‌کند عملکرد آنها مورد نقد قرار گیرد. حالا دیگر رئیس سازمان صنعت، معدن و تجارت تاکید کرده رایزنان بازرگانی ایران بیش از یک بار در سال دور هم جمع شوند و دیدارهایشان را با تجار و بخش خصوصی تقویت کنند. شاید همین موضوع تلنگری برای بهبود عملکرد آنها باشد.