نگاه یارانه‌ای به صادرات جوابگو نیست

مهدی پور‌قاضی/عضو هیات نمایندگان اتاق بازرگانی تهران

در مورد اینکه آیا وضعیت صادرات کالاهای صنعتی و خدمات فنی، مهندسی کشور ما مناسب است یا نه، می‌توان به نکات قابل توجهی اشاره کرد. در این مورد ابتدا باید اشاره کنم که صادرات کالاهای صنعتی ما در وضعیت خوبی نیستند و عمدتاً و عموماً رقابتی هم محسوب نمی‌شود و تنها بخش کمی از این محصولات که بیشتر شامل محصولات پتروشیمی است به عنوان کالاهای صادراتی مطرح هستند؛ کالاهایی که به دلیل یارانه‌ای که برای خوراک خود دریافت می‌کنند توانسته‌اند تا حدودی جنبه رقابتی پیدا کنند، اما این اتفاق هم به شکل کامل نیفتاده است. باید به این مساله‌ توجه داشت که محصولات پتروشیمی ما در شرایط طبیعی و در صورتی که خوراکشان تامین نشود تضعیف می‌شوند و ممکن است قدرت رقابتی خود را در بازارهای بین‌المللی و بازارهای هدف خود از دست بدهند. همچنین به غیر از محصولات پتروشیمی و مشتقات نفتی در زمینه سایر کالاها و محصولات صنعتی، عموماً واحدهای صنعتی و کارخانه‌های ما نمی‌توانند کالای رقابتی تولید و صادر کنند که این مساله‌ یکی از مشکلات بزرگ و اساسی برای صادرات ما به حساب می‌آید.

موانع صادرات خدمات فنی، مهندسی
اما در بخش خدمات فنی، مهندسی وضعیت صادرات چگونه است؟ در این مورد می‌توان اشاره کرد که مشکل اصلی در بخش صدور خدمات فنی، مهندسی به ارتباطات بین‌المللی بر‌می‌گردد؛ به این معنی که کیفیت محصولات خدمات فنی، مهندسی ما پایین و ضعیف نیست و اتفاقاً به لحاظ کیفی می‌تواند با کشورهای دیگر رقابت کند و بازارهای بزرگی را به خود اختصاص دهد و در واقع مشکل اصلی خدمات فنی، مهندسی ما به کیفیت تولید و محصولات مربوط نمی‌شود بلکه مساله‌ اصلی ضعف در بخش ضمانتنامه‌های بانکی و نبود این ضمانتنامه‌ها و البته عدم امکان ورود و در واقع راه ندادن شرکت‌های مهندسی ما در مناقصه‌های بین‌المللی است یا ازسوی دیگر عادت نداشتن ما برای حضور در چنین فضا و رقابتی باعث تاثیرات منفی در صادرات خدمات فنی، مهندسی داخلی شده است و این زمینه را فراهم کرده تا خدمات فنی، مهندسی ما نتواند آن گونه‌ که ظرفیتش را دارد در بازارهای خارجی حضور پیدا کند.
در بسیاری از کشورها، شرکت‌های خدمات فنی، مهندسی با همکاری، تعامل و مشارکت شرکت‌های بین‌المللی در مناقصه‌ها حضور یافته و شرکت می‌کنند. چنین ارتباطی برای شرکت‌ها بسیار حائز اهمیت است و به رقابتی بودن آنها کمک می‌کند اما شرکت‌های ما در داخل از چنین ارتباطی بی‌بهره هستند یا اگر هم ارتباطی وجود دارد در سطح بسیار پایینی است که نمی‌تواند چندان اثرگذار باشد و همین مساله‌ است که زمینه‌ساز شرکت‌های خدمات فنی، مهندسی ما شده است.
در مجموع به نظر می‌رسد بخش واردات ما بیشتر از صادرات فعال است و در واقع بیشتر محصولات صادراتی ما شامل صادرات مواد خام و کالاهای یارانه‌ای می‌شود و کمتر شامل کالاهایی است که ارزش افزوده داشته باشد و همین اتفاق در صادرات ما تاثیر منفی گذاشته است. به همین دلیل به نظر می‌رسد که برای پیشرفت و بهبود وضعیت صادرات نیاز است از صادر کردن محصولات یارانه‌ای و مواد خام فاصله گرفته شود و تولید کالاهای با ارزش افزوده در مرحله اول و در مرحله دوم صادرات چنین محصولاتی در اولویت قرار بگیرد تا بتوانیم شاهد تحولی در عرصه صادرات باشیم.

رقابتی کردن فضا به جای سیاست‌های یارانه‌ای
دولت یازدهم موفق شد در زمینه به نتیجه رسیدن برجام و برقراری ارتباط با عرصه بین‌المللی گام مثبتی بردارد و خدمات خوبی ارائه دهد. اما مساله‌ اصلی در اینجاست که پایه و ذات صنعت ما به گرفتن یارانه‌های دولتی عادت کرده است.
استفاده از روش‌های غیر‌رقابتی سبب شده است که نتوانیم کالاهای رقابتی تولید و صادر کنیم. لازمه رسیدن به تولید در فضای رقابتی این است که وزارت صنعت، معدن و تجارت و سایر دستگاه‌ها و وزارتخانه‌های مرتبط با بخش تولید در تصمیم‌گیری‌ها و روابط خود تجدید نظر کنند و در سیاست‌های یارانه‌ای معیارها و شاخص‌های رقابتی بودن و بهره‌وری را ملاک قرار دهند تا بر اساس آن صنایع و تولیدات ما به رقابت عادت کنند و امکان حضور در بازارهای جهانی را به دست بیاورند.

کشورهای منطقه و همسایه؛ اولویت اصلی صادراتی
در ادامه می‌توان به مواردی درباره شرکای صادراتی ایران اشاره کرد. اینکه کدام کشورها در اولویت مقاصد کالاهای صادراتی ما هستند. به طور طبیعی اولین و مهم‌ترین اولویت برای صادرات کالاهای صنعتی و خدمات فنی، مهندسی ما کشورهای منطقه و همسایه هستند؛ کشورهایی مثل عمان، عراق، آذربایجان، ترکیه، ترکمنستان، افغانستان همه می‌توانند بازارهای مطلوبی برای کالاهای صنعتی و خدمات فنی، مهندسی ایران باشند. اما برای صادرات به کشورهای دورتر باید توجه داشته باشیم که در زمینه کالاهای صنعتی امکان کمتری برای صادرات وجود دارد ولی صادرات خدمات فنی، مهندسی به کشورهای دورتر می‌تواند تا حدودی معنی‌دار و قابل دسترس باشد. ما در بخش خدمات فنی، مهندسی در زمینه‌هایی مانند ساخت نیروگاه، ساخت راه، جاده و ساختمان ظرفیت‌های بالایی داریم و می‌توانیم در صادرات این خدمات موفق باشیم. به نظر می‌رسد ما در این زمینه پتانسیل‌های قابل توجهی داریم.

مشوق‌های صادراتی به جای پرداخت یارانه
در ادامه این سوال مطرح است که دولت برای جوایز صادراتی که چند سالی است مورد بحث کارشناسان است چه تصمیمی باید بگیرد؟ در این مورد می‌توان اشاره کرد که دولت باید به جوایز صادراتی توجه ویژه نشان دهد و به جای یارانه‌هایی که تصمیم به پرداخت آن دارد بهتر است نگاه خود را به سمت دادن جوایز صادراتی تغییر دهد، چرا که تجربه نشان داده است که برخلاف سایر بخش‌ها، جوایز و مشوق‌های صادراتی در زمینه صادرات جواب داده است و می‌توان با پرداخت مشوق‌های صادراتی به سمت رونق حرکت کرد.
از سوی دیگر تسهیلات 16 هزار میلیاردتومانی که از سوی دولت برای رونق صنعتی مطرح شده می‌تواند نتایج مثبتی برای صادرات نیز به دنبال داشته باشد. به اعتقاد من اگر این مشوق‌ها و کمک‌ها برای صادرات تجمیع شود اثرات بهتری خواهد داشت. به نظرم اگر بتوان این حمایت‌ها را متمرکز کرد، اقتصاد کشور بهره بیشتری از این حمایت‌ها خواهد برد.
البته از سوی دیگر هم باید توجه داشته باشیم که مساله‌ مهم در بخش تولید کالاهای صنعتی موضوع سرمایه در گردش نیست بلکه مساله‌ تولید کالاهای غیر‌رقابتی است و همین مساله‌ باعث شده تا کالاهای تولیدی در بخش صنعت ما قدرت رقابت نداشته باشند و از کیفیت و قیمت مناسبی برخوردار نباشند. این نکته قابل توجهی است که سیاستگذاران باید به آن توجه کنند.

پیش‌بینی سهم خدمات فنی، مهندسی از رشد اقتصادی امسال
صدور خدمات فنی، مهندسی از رشد اقتصادی امسال چه سهمی می‌تواند داشته باشد و اصلاً چه کمکی به اقتصاد ایران می‌تواند بکند؟ کارشناسان و مراکز پژوهشی مختلف داخلی و بین‌المللی رشد اقتصادی چهار تا شش‌درصدی را برای اقتصاد ایران در سال 95 پیش‌بینی کرده‌اند. هر چند که از امروز نمی‌توان به صورت دقیق، مشخص و پیش‌بینی کرد که بخش کالاهای صنعتی و خدمات فنی، مهندسی ما چه درصدی از این رشد اقتصادی را به خود اختصاص خواهند داد اما در مجموع به نظر می‌رسد که بخش‌های خدمات فنی، مهندسی و کالاهای صنعتی این ظرفیت را دارند که از این رشد اقتصادی سهم داشته باشند. به دلیل همین سهم قابل پیش‌بینی می‌توان به اهمیت قابل توجه این بخش در اقتصاد و سهم آن در رشد اقتصادی کشور پی برد.