دو روی سکه‌ گرام

  بابک صحراگرد: انتشار اخبار حرکت تلگرام به سمت عرضه ارز مجازی در ماه‌های پایانی سال 2018 با افزایش تناوب اخبار مبتنی بر فیلترینگ این نرم‌افزار در ایران همراه شده است. می‌توان گفت طرفداران فیلترینگ تلگرام علاوه بر دلایل امنیتی، تشکیل شبکه ارتباطی بر مبنای بلاک‌چین و ارائه ارز مجازی را به عنوان تهدیدات اقتصادی این شبکه پیام‌رسان معرفی می‌کنند. به گفته مدیران تلگرام تکنولوژی بلاک‌چین دیگر به هیچ دولتی امکان فیلتر کردن این شبکه ارتباطی را نخواهد داد. بنابراین طرفداران فیلترینگ تلگرام معتقدند تا پیش از استفاده از این تکنولوژی باید به داستان تلگرام در ایران پایان داد. افزون بر این معرفی ارز مجازی «گرام» باعث بروز برخی از دلواپسی‌ها نسبت به اثر جانبی سوء در نتیجه اقبال کاربران به این ارز رمزپایه بر نظام بانکی و ارز ملی کشور شده ‌است. این در حالی است که به گفته مدیران تلگرام این شرکت قصد ندارد «گرام» را در ایران عرضه کند. اما با توجه به ضریب نفوذ بالای تلگرام در بین کاربران ایرانی امکان استفاده از ارز مجازی گرام در ایران چه تهدیدها و فرصت‌هایی را برای اقتصاد ایران به همراه خواهد داشت؟ بررسی تاریک و روشنای «گرام» نشان می‌دهد که این ارز مجازی مجموعه‌ای از فرصت‌ها و تهدیدات را در اختیار سیاستگذار قرار می‌دهد. تهدیداتی که بخشی از آن نه معلول ارزهای مجازی بلکه علت اثرپذیری اقتصاد ایران از یک ارز تازه متولدشده ‌است. «تجارت فردا» در این گزارش با بررسی آثار جانبی ارزهای مجازی به بررسی دو روی سکه گرام برای اقتصاد ایران پرداخته‌ است.

ورود نسل سوم ارز رمزنگار

تلگرام در نظر دارد یک شبکه داخلی با استفاده از تکنولوژی بلاک‌چین برای محیط کاربری جدید خود ایجاد کند، تغییری که بسترساز معرفی نسل سوم از ارزهای مجازی از سوی این شرکت خواهد بود. مدیران تلگرام این اقدام را با هدف تسهیل و افزایش ظرفیت خرید و فروش و رشد سود این شرکت برنامه‌ریزی کرده‌اند. همچنین ارتباط بر بستر بلاک‌چین این امکان را به کاربران خواهد داد که بدون نگرانی از مداخله دولت‌ها در رصد اطلاعات یا فیلترینگ این نرم‌افزار از تلگرام استفاده کنند. ارز مجازی معرفی‌شده از سوی تلگرام طبق توصیف مدیران تلگرام از مختصاتی بهره می‌برد که پیش از این نه در نسل اول ارزهای مجازی (بیت کوین) و نه در نسل دوم ارزهای مجازی (اتریوم) دیده نمی‌شد. کاربران تلگرام از فصل انتهایی سال جاری میلادی قادر خواهند بود از گرام برای انجام تراکنش‌های خود در شبکه نوین تلگرام استفاده کنند. اقدامی که این نرم‌افزار را بیش از پیش برای برخی از کسب‌وکارهای مبتنی بر شبکه جذاب خواهد کرد. نکته جالب توجه در این مدل جدید این است که تراکنش‌های مالی در این بستر جدید بدون دخالت بانک‌های مرکزی یا سایر نهادهای حاکمیتی انجام خواهد شد و کاربران در محیطی شفاف و بدون محدودیت می‌توانند از بستر ایجادشده استفاده کنند. به نظر می‌رسد تلگرام از پشتوانه 180 میلیون کاربر فعال در آن که بخش قابل توجهی از آن را شهروندان ایران تشکیل می‌دهند به عنوان یک بالابر قیمتی استفاده کند. تحلیلگران ارزهای دیجیتال عقیده دارند که الحاق این ارز دیجیتال به شبکه پیام‌رسان سابق آینده روشنی را در پیش این ارز دیجیتال تصویر می‌کند. زیرا این شبکه در واقع یک سیستم مالی خصوصی بدون نظارت شرکتی یا دولتی است که در گام اول می‌تواند به تقاضای 500 میلیون دلاری خرده‌فروشی مبتنی بر این شبکه پاسخ دهد. البته مدیران تلگرام قصد دارند عرضه این ارز مجازی را حدود پنج میلیارد دلار افزایش دهند. در شبکه بلاک‌چین هرگونه نظارت دولتی بر اینترنت محدود می‌شود و هیچ ارگانی قادر به از دسترس خارج کردن آن نخواهد بود؛ مگر آنکه اینترنت به ‌طور کل قطع شود.

مختصات شبکه جدید

مدیران تلگرام برای پدیده آتی این شرکت چهار ویژگی اصلی برشمرده‌اند. بر مبنای توصیفات منتشرشده از ارز دیجیتالی گرام استفاده از این ارز نه‌تنها برای کاربران تلگرام بلکه برای کاربران سایر نرم‌افزارها نیز فراهم خواهد بود. این به این معناست که سایر نرم‌افزارها می‌توانند از طریق سازوکار «بین نرم‌افزاری» به شبکه بلاک‌چین متصل شوند و از ظرفیت‌های این ارز مجازی استفاده کنند. بنابراین در صورت فیلترینگ تلگرام نیز کاربران علاوه بر فیلترشکن از طریق سایر نرم‌افزارهای دارای قابلیت اتصال به این شبکه می‌توانند از آن استفاده کنند. این قابلیت خدماتی، اپلیکیشن‌های دیگر را به تلگرام متصل نگه خواهد داشت و امکان راه‌اندازی کسب‌وکارهای مبتنی بر گرام را نیز ایجاد می‌کند.

ویژگی بعدی معرفی‌شده برای شبکه باز تلگرام به دغدغه امنیتی کاربران پاسخ می‌دهد، بر این اساس در نسخه جدید تلگرام هرگونه عملیات در نسخه جدید تلگرام در بستر اینترنتی به ثبت خواهد رسید. در نتیجه امنیت کافی در شبکه ایجاد خواهد شد. افزون بر این نسخه جدید تلگرام درگاه مخصوصی برای رد و بدل کردن اطلاعات مالی در نظر گرفته است. این بدین معناست که کاربران می‌توانند شرط مخصوصی را به صورت خودکار برای انجام برخی از تراکنش‌های مالی تعریف کنند. برای مثال کاربران می‌توانند قیمت کالای خود را به نرخ ارز مربوط کنند یا مرز مشخصی را برای آغاز حراج محصولات خود تعیین کنند. اما شاید مهم‌ترین ویژگی نوآوری جدید تلگرام معرفی «بلاک‌چین نسل سوم» باشد. این شبکه در واقع یک مجموعه به‌هم‌پیوسته نفوذناپذیر از مقادیر عددی است و در حالی که از سوی شرکت تلگرام مدیریت می‌شود اما امکان دخالت مالی یا دستبرد اطلاعاتی در آن حتی برای مدیران این شبکه نیز فراهم نخواهد بود. مولفه‌ای که می‌تواند موجب افزایش مطلوبیت این ارز مجازی در مقابل سایر ارزهای مجازی شود. مدیران تلگرام با خوش‌بینی نسبت به این مطلوبیت از عرضه نامحدود گرام در آینده‌ای نزدیک سخن می‌گویند.

گارد بسته مقابل گرام

با معرفی شبکه باز تلگرام و قابلیت‌های جذاب این ارز مجازی، تهدیدات اقتصادی نیز به سایر دلایل حامیان فیلترینگ تلگرام الصاق شد. واکنش مقامات بانک مرکزی به این پدیده نه به شکلی خاص بلکه در قالب اظهارنظر پیرامون استفاده از ارزهای مجازی بود. از جمله آنکه رئیس کل بانک مرکزی اعلام کرد که بانک مرکزی این ارزها را به رسمیت نمی‌شناسد. خوش‌بینانه‌ترین واکنش در این زمینه نیز مربوط به معاون فناوری‌های نوین بانک مرکزی بود. حکیمی با اشاره به ظرفیت‌های ارزهای مجازی برای اقتصاد ایران، از تدوین چارچوب قانونی برای استفاده از این ظرفیت تا پایان نیمه نخست سال جاری خبر داده است. بر مبنای اظهارات این مقام مسوول این چارچوب قانونی شامل تعیین حدود برای معامله ارزهای «جهان‌روا» یا ارزهای رایج در جهان است. بخش دوم برنامه بانک مرکزی نیز به معرفی ارز بومی اختصاص خواهد یافت. البته با توجه به ضریب نفوذ بالای تلگرام در ایران، نظرات مقامات بانک مرکزی در قبال «گرام» احتمالاً حاوی زاویه دید احتیاطی‌تری نیز است. در میان مقامات دولتی نیز چندی پیش وزیر ارتباطات ضمن اشاره به تهدید ارزهای مجازی در زمینه خروج سرمایه از کشور، استفاده از ارزهای مجازی را یک پدیده قطعی در آینده دانسته بود. به عقیده آذری‌جهرمی «عدم آینده‌نگری» در زمینه ارزهای مجازی یکی از مهم‌ترین دلایل غلظت یافتن سایه تهدید خروج سرمایه در اثر ارزهای مجازی در کشور است. به عقیده جوان‌ترین وزیر کابینه، متخصصان بانکداری الکترونیک کشور باید در کنار یکدیگر نقشه حرکت نظام بانکداری ایران به سمت شبکه بلاک‌چین را ترسیم کنند. به عقیده آذری‌جهرمی بخشی از واهمه موجود از ارزهای مجازی به ناآشنایی مردم و حتی مسوولان با این پدیده نوین برمی‌گردد و واکنش‌ها به پدیده ارزهای مجازی و به‌خصوص گرام در مجلس بار سلبی بیشتری به همراه داشت. از جمله اینکه نایب رئیس کمیسیون اقتصادی مجلس تهدید نظام اقتصادی کشور از سوی این ارز مجازی را به عنوان یکی از تهدیدات بالقوه این نرم‌افزار و دلیلی متقاعدکننده برای فیلترینگ آن برشمرده بود.

مختصات اقتصاد پساگرامی

نفوذ گرام در بین کاربران پرشمار ایرانی پیام‌رسان «تلگرام» تا چه حد نگران‌کننده است؟ آیا باید با گارد بسته مقامات به استقبال این پدیده رفت یا می‌توان با نگاه به تجربه بسیاری از کشورها که برای بیش از یک دهه از امکانات تسهیلی ارزهای مجازی در زمینه تجارت و پرداخت استفاده کرده‌اند، به استقبال نسل سوم از فرزندان ارزهای دیجیتالی رفت؟ باید گفت بخشی از موضع‌گیری‌ها در مقابل گرام نه ریشه در ملاحظات اقتصادی که ریشه در ملاحظات امنیتی دارد، اگر به دید یک کالا به گرام نگاه کنیم این ارز مجازی مانند هر کالای وارداتی دیگر می‌تواند با جذب بخشی از سرمایه شهروندان ایرانی تراز سرمایه کشور را به سمت منفی محور مختصات سوق دهد. به‌خصوص اینکه محدودیت‌های موجود در تبدیل واحد پول ملی کشور به واحدهای پولی قدرتمندتر نیز فرصت معامله با گرام را جذاب‌تر خواهد کرد. افزون بر این با ورود هر نوع ارز مجازی (از جمله گرام) نیاز به واسطه بانکی برای انتقال پول از بین خواهد رفت. در نتیجه به عقیده عده‌ای استفاده از گرام می‌تواند به منزله نابودی نظام بانکی کشور باشد. اما باید توجه داشت که همان‌طور که سال‌ها طول کشید تا شهروندان در کشورهای مختلف به نظام بانکی اعتماد کنند، مدت زمان زیادی مورد نیاز است تا ارزهای دیجیتال جایگاه بانک‌ها را در مراودات مالی اشغال کنند، بنابراین لااقل در کوتاه‌مدت تهدیدی از جانب ارزهای مجازی برای نظام بانکی کشور تصور نمی‌شود.

می‌توان انتظار داشت که بخش نخست تقاضای ارز مجازی گرام (مانند بیت کوین) نه برای مراودات روزانه که برای سرمایه‌گذاری صورت بگیرد. ضریب نفوذ بالای این نرم‌افزار در ایران و ایجاد نوعی بدبینی نسبت به ریال در هفته‌های اخیر ممکن است انگاره فرار سرمایه در اثر استفاده از این تکنولوژی جدید را ایجاد کند. انگاره‌ای که احتمالاً با سناریوی احتمالی آتی نیز سنخیت خواهد داشت. اما آیا فیلتر کردن تلگرام راه‌حل برخورد با این مساله ‌است؟ طی سا‌ل‌های اخیر انواع ارزهای مجازی در دنیا معرفی شده ‌است، آیا سیاستگذار می‌تواند در مقابل سایر ارزها نیز سیاستی سلبی در پیش بگیرد آن ‌هم در شرایطی که ارزهای مجازی در بسیاری از تحلیل‌ها پدیده مسلط دهه آتی تصور می‌شود؟ باید توجه داشت که فرار ارز در اثر تلگرام معلول شرایطی است که بسترساز خروج سرمایه از کشور است و نباید صرفاً به عنوان عاملی برای خروج سرمایه از کشور تحلیل شود.

افزون بر این به عقیده کارشناسان گسترش تلگرام در ایران و امنیت بالای شبکه بلاک‌چین درواقع یک فرصت است که می‌تواند بسترساز جذب سرمایه به کشور باشد. این در حالی است که چنین ارزهایی علاوه بر کاهش هزینه و زمان تراکنش‌ها می‌تواند در شرایطی که معاملات ارزی برای شهروندان ایرانی با محدودیت‌های زیادی روبه‌رو است به ابزاری برای معامله در شرایط تحریم تبدیل شود.

برخی از منتقدان ارزهای دیجیتالی، نفوذ گرام در ایران را معادل با کاهش درآمد مالیاتی دولت تفسیر می‌کنند. این در حالی است که اتخاذ سیاست «فلت تکس» در کشورهایی مانند ژاپن و بلاروس نشان می‌دهد که این تهدید نیز در صورت چاره‌اندیشی سیاستگذاران محلی از اعراب نخواهد داشت. بنابراین به نظر می‌رسد بسیاری از انتقادات واردشده به نفوذ ارزهای مجازی و به‌خصوص گرام در ایران، به دلیل عدم شناخت ارزهای مجازی، غفلت از روی روشن این ارزها و فرضیاتی اشتباه در مورد کشش رفتاری شهروندان ایرانی است.

چه باید کرد؟

یکی از مهم‌ترین دلایل تعدد تهدیدات مطرح‌شده برای تلگرام ناشی از غفلت سیاستگذاران ایرانی از پدیده قطعی ارزهای مجازی است. البته به واسطه ماهیت نوسانی ارزهای مجازی بسیاری از بانک‌های مرکزی در کشورهای توسعه‌یافته نیز کماکان زیر بار استفاده از این نوزاد مدرن تکنولوژی نرفته‌اند، با وجود این بسیاری از آنها پذیرفته‌اند که هر چه زودتر باید قوانینی برای استفاده از این پدیده را تنظیم کنند. ژاپن به عنوان کشور پیش‌رو در زمینه تنظیم مقررات استفاده از ارزهای دیجیتالی می‌تواند الگویی برای نسخه‌برداری سایر کشورها باشد. دولت این کشور از سپتامبر سال گذشته با تنظیم مقررات معامله ارزهای مجازی بیت کوین را به عنوان یک ارز رسمی در اقتصاد خود پذیرفت و شهروندان ژاپنی علاوه بر خرید و فروش از برخی از فروشگاه‌ها می‌توانند قبض‌های دولتی خود را نیز با این ارز مجازی پرداخت کنند. دولت ژاپن 11 شرکت را به عنوان شرکت‌های مجاز برای تبدیل بیت کوین به ین و بالعکس معرفی کرده است. بدون شک به تدریج دستورالعمل‌های بین‌المللی بیشتری در زمینه الزامات پذیرش ارزهای مجازی در کشورهای مختلف تدوین خواهد شد چراکه تاخیر در پذیرش این پدیده قطعی به منزله از دست رفتن فرصت بهره‌برداری و غلیظ‌تر شدن سایه تهدید ارزهای مجازی است.