تاریخ انتشار:
آیا ایران و گروه ۱ + ۵ به توافق جامع می‌رسند؟
سال مذاکره
«مذاکره». تعریف کوتاه و مختصر، اما گویا و جامع، از سالی که گذشت شاید چیزی جز این نباشد؛ «مذاکره».
«مذاکره». تعریف کوتاه و مختصر، اما گویا و جامع، از سالی که گذشت شاید چیزی جز این نباشد؛ «مذاکره». مذاکراتی که در 12 ماه گذشته 14 دور که هر دور با چندین جلسه متعدد همراه بود، میان ایران و گروه 1+5 برگزار شد تا یک هدف عمده تحقق یابد؛ «توافق جامع هسته‌ای». توافقی که در همین سال دست‌کم دو بار قابل دستیابی بود. یک‌بار در نیمه نخست سال و بار دیگر در نیمه دوم. با این حال هر بار در لحظات آخر، دو طرف امضای خود پای توافق را به آینده حواله دادند تا به این ترتیب پایان دادن به روزها و ساعت‌ها مذاکره سخت و فشرده به سال آینده کشیده شود.
پس از روی کار آمدن دولت تدبیر و امید و تغییر تیم مذاکره‌کننده هسته‌ای جمهوری اسلامی ایران و بالطبع تغییر سیاست‌ها و رویکردها، روند «مذاکره برای مذاکره» سابق، با پرهیز از حاشیه رفتن‌های بی‌حاصل و عدم طرح مسائل بی‌فایده در مذاکراتی که صرفاً بر موضوع هسته‌ای متمرکز بود، از جمله درخواست برای گفت‌وگو پیرامون مدیریت جهانی، مبارزه با مواد مخدر و دزدان دریایی و...، جای خود را به «مذاکره برای نتیجه» داد.
ژنو سکوی رسیدن به توافق جامع
بر پایه این تغییر رویکرد و سیاست، دو طرف بیش از هر زمان دیگری به یک درک مشترک درباره اختلافات و ضرورت دستیابی به راه‌حلی برای پایان دادن به آن رسیدند؛ امری که در نهایت در کمتر از 100 روز از عمر دولت یازدهم منجر به نخستین توافق هسته‌ای از زمان بازگشایی پرونده هسته‌ای در مجامع بین‌المللی در سال 2001 شد.
توافق موسوم به «برنامه اقدام مشترک» در مذاکرات ژنو 3، قرار شد از یک سو گام نخست در مسیر جلب اعتماد باشد و از سوی دیگر نقشه راهی شود برای رسیدن به توافق نهایی. توافقی به منظور عادی شدن پرونده هسته‌ای ایران به واسطه بازگشت آن از نیویورک (مقر شورای امنیت سازمان ملل متحد) به وین (مقر آژانس بین‌المللی انرژی اتمی) و لغو تمامی تحریم‌ها علیه ایران از یک سو و از سوی دیگر رفع نگرانی‌ها نسبت به ماهیت برنامه هسته‌ای ایران.
در چارچوب این برنامه طی جدول زمانی شش‌ماهه تعیین‌شده، مقرر شد هم جمهوری اسلامی ایران اقداماتی را انجام دهد تا اعتماد طرف مقابل را جلب کند و هم گروه 1+5.
در کوتاه‌ترین زمان ممکن، هم ایران و هم گروه 1+5 به تعهدات خود عمل کردند؛ بی‌کم و کاست. بر این اساس گام نخست در مسیر اعتمادسازی برداشته شد و دیوار بی‌اعتمادی میان دو طرف تا اندازه‌ای کوتاه شد. اما نه به‌اندازه‌ای که طرفین بتوانند از آن عبور کنند و پای امضای توافق جامع بنشینند.
آغاز راه طولانی رسیدن به توافق جامع
به غیر از اقدامات عملی اعتماد‌ساز ایران و گروه 1+5 در چارچوب «برنامه اقدام مشترک» دو طرف یک تعهد دیگر هم داشتند و آن فراهم کردن زمینه دستیابی به توافق جامع و نهایی بود.
برای رسیدن به تفاهم به منظور دستیابی به توافق جامع، پس از توافق مقدمانی، ایران و گروه 1+5 راه طولانی را پیش رو داشتند که عمده این راه و مسیر در سالی که گذشت، طی شد.
از این رو پس از دستیابی به توافق اولیه در ژنو، به دلیل همزمانی برگزاری اجلاس صلح در سوریه موسوم به «ژنو 2» دو طرف تصمیم گرفتند مذاکرات خود را در مرحله جدید در یک دفتر دیگر نمایندگی سازمان ملل متحد در اروپا یعنی وین آغاز کنند تا پس از ژنو، این بار وین تاریخ‌ساز حل مناقشه هسته‌ای شود. هر چند در این دور هم مکان اصلی مذاکرات هتل محل استقرار هیات‌های مذاکره‌کننده بود. بر این اساس نه دفتر نمایندگی سازمان ملل در وین بلکه هتل «پاله کوبورگ» از این پس میزبان مذاکرات جامع بود.
اولین دور مذاکرات جامع موسوم به «وین 1»، به مدت سه روز از 29 بهمن تا یک اسفند 1392 برگزار شد. در این دور طرفین درباره برنامه کاری و چارچوب مذاکرات جامع به توافق رسیدند. در پایان این مذاکره، مذاکره‌کنندگان ارشد هسته‌ای ایران و گروه 1+5 در یک کنفرانس خبری مشترک ضمن سازنده و مثبت خواندن مذاکرات اعلام کردند به توافق رسیده‌اند تا در چهار ماه آینده مذاکرات را برای رسیدن به یک راه‌حل نهایی ادامه دهند. یکی از مفاد مورد توافق این نشست برگزاری ماهانه یک نشست بین ایران و گروه 1+5 بود.
«وین 2» طی روزهای 26 تا 29 اسفند 1392 برگزار شد. محمدجواد ظریف وزیر امور خارجه ایران، ابعاد برنامه صلح‌آمیز هسته‌ای ایران به ویژه غنی‌سازی، آب‌سنگین اراک و همکاری‌های بین‌المللی در حوزه فناوری صلح‌آمیز هسته‌ای و رفع تحریم‌ها را از جمله محورهای مورد بحث در این دور از مذاکرات اعلام کرد.
بر این اساس از مذاکرات وین 2 بود که ایران و 1+5 جدی‌تر از همیشه موارد اختلافی را روی میز گذاشتند تا درباره آنها به گفت‌وگو بپردازند.
در پایان این دور از مذاکرات مذاکره‌کننده ارشد هسته‌ای ایران اعلام کرد: «دستاورد دوم و مهم این مرحله از مذاکرات هم این بود که در همه چهار موضوعی که قرار بود گفت‌وگو شود که همان غنی‌سازی، تحریم‌ها، همکاری‌های بین‌المللی هسته‌ای و آب‌سنگین اراک بود، امروز دیدگاه‌ها روشن شده است.»
پس از این دور از مذاکرات انتشار برخی اخبار حکایت از آن داشت که نه‌تنها در این دور دیدگاه‌های طرفین نسبت به برخی موضوعات روشن شده است بلکه برخی از آنها نیز تا حدودی از فهرست اختلافات کنار رفت. ازجمله موضوع رآکتور آب‌سنگین اراک و البته با پیشنهاد راهگشای جمهوری اسلامی ایران.
جمهوری اسلامی برای رفع نگرانی‌های غرب در مورد رآکتور آب‌سنگین اراک طرح بازطراحی این رآکتور را ارائه کرد که به نظر می‌رسد در همین دور نظر گروه 1+5 را به خود جلب کرد.
پیشنهاد ایران برای رفع نگرانی‌های رآکتور آب‌سنگین اراک به گفته علی‌اکبر صالحی رئیس سازمان انرژی اتمی، «بازطراحی این رآکتور برای تولید میزان پلوتونیوم کمتر و البته با حفظ ماهیت آن به عنوان یک رآکتور آب‌سنگین» بوده است. این در حالی است که پیش از این یکی از درخواست‌های غرب تعطیلی کامل رآکتور آب‌سنگین اراک بود. اما با ارائه پیشنهاد ایران گزینه تعطیلی کامل رآکتور اراک به طور کامل کنار رفت.
«وین 3» هم به مدت سه روز طی روزهای 19 تا 22 فروردین‌ماه برگزار شد. در این دور از مذاکرات قرار بود درباره همه مسائل از جمله چهار محور مذاکرات قبلی بحث و گفت‌وگو شود. در این دور تیم مذاکره‌کننده ایران چند عضو تازه به خود دید. امیرحسین زمانی‌نیا معاون اسبق وزیر امور خارجه و دکتر جمشید ممتاز استاد دانشگاه در رشته حقوق بین‌الملل به عنوان مشاوران حقوقی به تیم مذاکره‌کننده هسته‌ای اضافه شدند.
وزیر امور خارجه طی مطلبی در صفحه فیس‌بوک خود با بیان اینکه گروه مشورتی حقوقی از استادان بسیار معتبر و شناخته‌شده حقوق بین‌الملل برای کمک به تیم هسته‌ای تشکیل داده است، گفت: «از دور بعد، نگارش مشترک توافق نهایی را آغاز خواهیم کرد که کاری پیچیده، دشوار و کم‌سرعت خواهد بود.»
بر این اساس این انتظار ایجاد شده بود که در دور بعدی مذاکرات یعنی در وین 4 (23 و 24 اردیبهشت 1393) تهیه پیش‌نویس توافق نهایی بین ایران و گروه 1+5 در دستور کار قرار گیرد. پیش از آغاز این دور سید‌عباس عراقچی، عضو ارشد تیم مذاکره‌کننده ایران، درباره دستور کار این دور از مذاکرات (وین 4) گفت: «در مذاکرات گذشته درباره همه موضوعات بحث‌های مبسوط صورت گرفته و در این دور از مذاکرات قرار است درباره همه موضوعات گفت‌وگو کنیم تا بحث‌های گذشته را به صورت توافق درآوریم.» او در عین حال تاکید کرد مذاکرات واقعی از این دور آغاز می‌شود. بر این اساس در عین آنکه این انتظار ایجاد شده بود که در وین 4 قرار است دو طرف وارد مرحله تدوین پیش‌نویس شوند، این موضوع نیز مورد تاکید قرار گرفت که مرحله تدوین پیش‌توافق جامع، سخت، پیچیده و در عین حال غیرقابل پیش‌بینی است. در همین حال محمدجواد ظریف پیش از مذاکرات درباره این مرحله اعلام کرد: «وقتی وارد نگارش متن می‌شویم ممکن است یک نقطه یا ویرگول هم نقطه اختلاف باشد و نمی‌شود آنها را پیش‌بینی کرد.»
اختلافاتی بیشتر از نقطه و ویرگول در توافق جامع
با آغاز مذاکرات «وین 4» طی روزهای 23 و 24 اردیبهشت معلوم شد اختلافات میان دو طرف عمیق‌تر و بیشتر از نقطه و ویرگول مورد اشاره ظریف است، که البته بروز این اختلافات ناشی از بی‌اعتمادی متقابل و همچنین زیاده‌خواهی‌های کشورهای عضو گروه 1+5 و در راس آن آمریکا بود.
آن زمان منابع آگاه عضو تیم مذاکره‌کننده ایران اعلام کردند در «وین4» آمریکا با پشت پا زدن به توافق «وین3» برای آغاز نگارش متن توافقنامه جامع، اعتراض برخی از اعضای گروه 1+5، حتی طرف‌های غربی را برانگیخته است. این منابع افزودند آمریکا مانع آغاز رسمی نگارش مواردی از توافق‌های قبلی شد. این در حالی است که بر اساس توافق قبلی مقرر شده بود که نگارش متن با موضوعات کمتر مورد اختلاف آغاز شود.
در وین 4، آمریکایی‌ها با رویکرد زیاده‌خواهانه وارد مذاکرات شدند تا زمینه تفاهم روی همه ابعاد پرونده هسته‌ای برسد؛ ابعادی که جمهوری اسلامی ایران اساساً علاقه‌ای ندارد که این ابعاد وارد مذاکرات هسته‌ای شود؛ از جمله برنامه دفاعی ایران.
آمریکایی‌ها مدعی‌اند چون یکی از قطعنامه‌های شورای امنیت سازمان ملل که در سال ۲۰۱۰ به تصویب رسید، ایران را از دنبال کردن هر نوع برنامه موشک‌های بالستیک منع کرده بنابراین ضروری است تا پیش از توافق جامع که قرار است تمام تحریم‌ها و قطعنامه‌ها علیه ایران لغو شود و به نوعی فشارهایی که موجب می‌شود جمهوری اسلامی ایران بار دیگر پای میز مذاکره حاضر شود کنار رود، نسبت به این موضوع نیز رفع ابهام شود.
با این حال آمریکایی‌ها جدی‌تر از قبل در وین 4 خواستار گفت‌وگو حول محور برنامه موشکی ایران شدند. رویترز از قول یکی از اعضای حاضر در مذاکرات ایران و 1+5 گزارش داده، وزیر خارجه ایران به درخواست هیات آمریکایی برای بحث درباره موشک‌های بالستیک ایران خندیده است.
درخواست آمریکایی‌ها برای گنجاندن برنامه دفاعی ایران در توافق جامع در حالی است که کشورهای دیگر عضو گروه 1+5 چندان در این باره با این کشور موافق نبودند. در همین حال سرگئی لاوروف، وزیر خارجه روسیه آن زمان اعلام کرد موافق است که بحث موشکی نباید در دستور کار مذاکرات هسته‌ای قرار گیرد.
با عدم پیشرفت در مذاکرات «وین 4» مذاکره‌کنندگان جمهوری اسلامی ایران با انتظار ورود به مرحله تدوین پیش‌نویس توافقنامه جامع به مذاکرات «وین 5» رفتند.
با این حال در این دور از مذاکرات که 26 تا 30 خرداد و نزدیک به یک ماه مانده به پایان ضرب‌الاجل شش ماهه برگزار شد برای دستیابی به توافق جامع هم مذاکره‌کنندگان همچون چهار دور قبلی مذاکرات حتی دست به قلم هم نشدند چه برسد به اینکه وارد مرحله نگارش پیش‌نویس توافق جامع شوند. هر‌چند دو طرف برخلاف مذاکرات پیشین سندی را تهیه کردند تا این سند تبدیل به نقشه راهی برای رسیدن به مرحله نگارش پیش‌نویس توافق جامع شود؛ این نقشه راه هم نیاز به رمزگشایی‌های فراوانی داشت. چرا که در سند تهیه‌شده در «وین 5» که نمی‌شد آن را پیش‌نویس توافق جامع خواند، دو طرف اقدام به نگارش نقاط اشتراک کردند و موضوعاتی که هنوز روی آن اتفاق نظری وجود نداشت داخل پرانتز قرار گرفت. بر این اساس دو طرف در «وین 5» توانستند به سندی دست پیدا کنند که پرانتزهایی بیشتر از کلمات یا متن بوده است.
از دست رفتن نخستین شانس دستیابی به توافق جامع
بر این اساس «وین 6» آخرین فرصت دستیابی به توافق تا پیش از 20 جولای (29 تیر) یا همان ضرب‌الاجل شش‌ماهه تعیین‌شده بر اساس برنامه اقدام مشترک برای دستیابی به توافق جامع بود. از این‌رو مذاکره‌کنندگان ایران و 1+5 برای از دست نرفتن فرصت دستیابی به توافق بر ضرورت افزودن عنصر سرعت به مذاکرات رسیدن و بر گفت‌وگوهای بدون وقفه نزدیک به 20روزه تاکید کردند تا حتی‌المقدور، در همین فرصت به توافق برسند تا ناچار به تمدید شش‌ماهه برنامه اقدام مشترک نشوند.
از این رو هیات‌های مذاکره‌کننده ایران و 1+5 از 11 تا 28 تیرماه در هتل کوبورگ وین سکنی گزیدند و شب و روز پشت درهای بسته با یکدیگر مذاکره کردند. در این دور دو طرف برای تاریخ‌ساز شدن چیزی کم نگذاشتند. هر کدام به نحوی اراده خود را در رسیدن به توافق جامع عیان ساختند. در طول مذاکره 17روزه، هیات‌های مذاکره‌کننده گام‌های بزرگی برای رسیدن به توافق برداشتند اما دربرداشتن گام آخر ناتوان بودند و برای برداشته شدن آن به این نتیجه رسیدند که ضروری است که زمان بیشتری به یکدیگر بدهند. اختلافات ایران و گروه 1+5 در این دور از مذاکرات برای رسیدن به توافق جامع همان اختلافات همیشگی بود. سال‌ها مذاکره و حتی دستیابی به توافق مقدماتی در ژنو هم در سطح و میزان و نوع آن تغییری ایجاد نکرد. از وین 1 تا وین 5 و در 17 روز مذاکره بدون وقفه در «وین 6» هم تغییری در این اختلافات ایجاد نکرد. ظرفیت غنی‌سازی، تعداد سانتریفیوژها، زمان اجرای توافق جامع، رآکتور آب‌سنگین اراک و تاسیسات زیرزمینی فردو، تحقیق و توسعه و تحریم‌ها از جمله اختلافاتی بودند که در این دور هم در پرانتز ماند تا شاید در دوره تمدید دوم شش‌ماهه از پرانتزها خارج شوند. از
مذاکرات وین 6 به بعد هم روند پیشرفت گفت‌وگوها کندتر از قبل شد و همین امر هم باعث شد سطح توقعات برای رسیدن به توافق جامع در دوره تمدید شش‌ماهه کاهش پیدا کند. این در حالی بود که همزمان فشارهای داخلی بر طرف‌های اصلی مذاکرات یعنی ایران و آمریکا روز به روز بیشتر می‌شد.
تمدید دوباره هم منتج به توافق جامع نشد
مذاکره‌کنندگان ایران و گروه 1+5 در دوره تمدید شش‌ماهه مذاکرات چهار دور مذاکره در نیویورک، وین، مسقط و باز هم در وین برگزار کردند بتوانند در ضرب‌الاجل دوم تعیین‌شده یعنی سوم آذرماه بتوانند دیگر امضای خود را پای توافق جامع و نهایی بزنند.
در هفتمین دور مذاکرات در نیویورک (28 شهریور تا 4 مهر) قرار بود پس از گفت‌وگوهای معاونان، وزرای خارجه نشست مشترکی برگزار کنند اما به دلیل مخالفت لوران فابیوس و تاکید بر این نکته که چون در این دور از مذاکرات هم پیشرفتی حاصل نشده است ضرورتی ندارد که مذاکرات در سطح وزرا برگزار شود. از این رو تنها اتفاق مهمی که در نیویورک افتاد به غیر از مرور آنچه در نشست‌های قبلی گذشته بود تعیین زمان دور تازه مذاکره بود.
دور هشتم مذاکرات در وین موسوم به «وین 7» که از 23 تا 24 مهر برگزار شد هم بدون هیچ پیشرفتی به پایان رسید و همه چیز به دور بعدی موکول شد. دور بعدی مذاکرات یا نهمین دور این بار در یک مکان غیرمعمول نسبت به گذشته برگزار شد و این بار دو طرف گفت‌وگو را در مسقط عمان پی گرفتند. کشوری که با میانجیگری خود در ابتدای دوران ریاست‌جمهوری حسن روحانی باب مذاکرات هسته‌ای را گشود و این میزبانی هم به نوعی نشانه‌ای از قدردانی دو طرف از پادشاهی عمان بود. مذاکرات عمان اما یکی از پرتنش‌ترین مذاکراتی بود که تاکنون ایران و 1+5 و به خصوص ایران و آمریکا برگزار کرده بودند. در این مذاکرات بار دیگر وزیر خارجه آمریکا خواستار گفت‌وگو درباره برنامه دفاعی و موشکی ایران شد که ورود به این بحث بر اساس آنچه منابع خبری اعلام کردند منجر به برافروخته شدن ظریف شد. با پافشاری آمریکا بر موضع خود و مخالفت جدی ایران با بحث درباره برنامه موشکی، مذاکرات عمان هم بدون نتیجه‌ای ملموس به پایان رسید.
دیپلمات‌های ایران و گروه 1+5 از 27 آبان تا 3 آذرماه بار دیگر در وین گرد هم آمدند تا در آستانه پایان ضرب‌الاجل دوم دستیابی به توافق جامع در مذاکرات موسوم به «وین 8» شانس خود را بسنجند. با این حال با وجود آنکه بیش از هر زمان دیگری دیدگاه دو طرف به یکدیگر نزدیک شده بود و می‌توانستند در همین دور به پایان مذاکرات برسند با اعمال فشار بازیگران منطقه‌ای به خصوص عربستان و اسرائیل به درخواست آمریکا، رسیدن به توافق حداقل هفت ماه و هفت روز به تعویق افتاد. این در حالی بود که از این دوره به بعد شانس رسیدن به توافق بیش از هر زمان دیگری کمتر به نظر می‌رسید به خصوص پس از آنکه دموکرات‌ها در انتخابات کنگره با شکست از رقیب، اکثریت دو مجلس نمایندگان و سنا را به جمهوریخواهان واگذار کردند تا موانع پیش روی کاخ سفید برای رسیدن به توافق با ایران بیش از همیشه شود.
توافق جامع شاید در نوروز
برای تمدید هفت‌ماهه مذاکرات در وین 8 دو طرف توافق کردند برای سرعت بخشیدن به مذاکرات و تسهیل روند دستیابی با جدا کردن مسائل فنی از سیاسی در یک توافق دومرحله‌ای ابتدا روی کلیات و مسائل سیاسی به توافق برسند و در ادامه برای رسیدن به توافق فنی تلاش کنند. از این دور به بعد تمرکز مذاکره‌کنندگان که بار دیگر به ژنو بازگشته بودند بیش از پیش روی رسیدن به توافق سیاسی و بیان واضح‌تر بایدها و نبایدهای اساسی سیاسی بود. برای رسیدن به توافق سیاسی هم ابتدا دو طرف نزدیک به پنج دور مذاکره را در ژنو برگزار کردند هر‌چند از یک‌جایی به بعد تاکید جمهوری اسلامی ایران رسیدن به توافق یک‌مرحله‌ای و پایان دادن به همه موضوعات در همان یک مرحله شد. موضوعی که اتفاقاً غیرقابل دسترس هم نبود چرا که از دوره چهارم، مذاکرات ژنو در مرحله تمدید هفت‌ماهه گفت‌وگوها شتاب دوچندانی گرفت و به گفته دو طرف به خصوص طرف‌های اصلی پیشرفت‌های قابل توجهی در مسائل اساسی از جمله ظرفیت غنی‌سازی و تعداد سانتریفیوژهای فعال در ایران به دست آمد. این پیشرفت‌ها به خصوص پس از ابتکار محمدجواد ظریف برای اضافه شدن علی‌اکبر صالحی، رئیس سازمان انرژی اتمی به تیم مذاکره‌کننده
هسته‌ای به منظور باز کردن گره‌های فنی که با پاسخ متقابل هیات مذاکره‌کننده آمریکا روبه‌رو شد و اضافه کردن ارنست مونیز به ترکیب تیم مذاکره‌کننده آمریکا به دست آمد. جدا از آن تعدیل خواسته آمریکا در مورد زمان اجرای توافق جامع از 20 سال به 10 سال تا حدودی دیدگاه دو طرف را به یکدیگر نزدیک کرد تا از این پس شاید تنها مانع برای آنکه توافق جامع یا حداقل توافق سیاسی -که زمینه‌ساز تدوین متن توافق جامع خود شد- به عیدی دولت در نوروز تبدیل شود مانع تحریم‌ها باشد. مانعی که به نظر نمی‌رسد گذر از آن سخت‌تر از موانع دیگر باشد و شاید در مذاکراتی که از 24 اسفند تا 29 اسفند بار دیگر در ژنو سوئیس در سطح وزرای خارجه ایران و آمریکا برگزار می‌شود دو طرف بتوانند برای گذر از این مانع هم راه‌حلی پیدا کنند.
دیدگاه تان را بنویسید