عملیات نفتی
عملیات پیچیده در میان تحریم‌ها
شرکت گمنام دیلرو (Dilro) مستقر در دوبی در ماه فوریه نفتکش 18ساله اوشن کاپال (Ocean Kapal) را خریداری کرد. این کشتی تحت پرچم پاناما از آن زمان به بعد اباندنس 3 (AbundanceIII) نام گرفت و وظیفه جدیدی بر عهده آن گذاشته شد. این نفتکش اولین محموله نفت ایرانی خود را در ماه آوریل به بندر دانگ‌جیاکو در شمال چین رساند. اوشن کاپال پس از انجام ماموریتی مشابه در ماه سپتامبر اکنون در اطراف مالزی پرسه می‌زند و احتمالاً یک محموله ایرانی دیگر را بارگیری خواهد کرد. این نفتکش یکی از چندین کشتی است که به تازگی به ناوگان تاریک پیوسته است و وظیفه دارد نفت ایران را جابه‌جا کند. صادرات نفت ایران از 380 هزار بشکه در روز در سال 2020 به 4 /1 میلیون بشکه رسیده است.
آمریکا تحریم‌های سنگینی را علیه کسانی وضع کرده که به تولید، انتقال یا فروش نفت ایران کمک کنند اما مقامات این ابرقدرت سال گذشته شدت اعمال تحریم‌ها را کاهش دادند. آنها امیدوارند که بر سر برنامه هسته‌ای ایران به یک توافق دست یابند و احتمالاً در آستانه انتخابات ریاست‌جمهوری بهای نفت را پایین آورند. شمار افراد حقیقی و حقوقی که به فهرست سیاه اوفک (OFAC) -آژانس اجرایی آمریکا- اضافه می‌شوند روندی کاهشی دارد.
اما به دنبال آغاز جنگ حماس و اسرائیل در 7 اکتبر، دولت بایدن زیر فشار قرار گرفت تا راه‌های دورزنی را مسدود کند. آنها ادعا دارند ایران حامی مالی حماس است و درآمدهای نفتی خزانه ایران را پر می‌کند. مبادله‌گران نفت تاکنون مشکلی نداشته‌اند. بهای نفت از 97 دلار در ماه سپتامبر پایین آمد و اکنون بشکه‌ای 90 دلار به فروش می‌رسد. اما آیا بازگشت تحریم‌ها میتواند بازارها را به آشوب بکشد؟ از زمانی که رئیس‌جمهور دونالد ترامپ در اواخر سال 2018 تحریم‌های تازه‌ای را علیه ایران وضع کرد شبکه فروش نفت ایران هوشمندانه‌‌تر و پیچیده‌‌تر شده است. تجارت نفت ایران از سوی شرکت ملی نفت اداره می‌شود که یک شرکت انحصاری دولتی است. چین مشتری اصلی ایران به‌شمار می‌رود. البته نه بنگاه‌های بزرگ دولتی آن که در معرض خطر تحریم‌های غرب هستند، بلکه پالایشگاه‌های کوچکی که 95 درصد از نفت عرضه‌شده از ایران را جذب می‌کنند. افزایش ظرفیت پالایش این بنگاه‌ها را وادار می‌کند تا در جست‌وجوی ارزان‌ترین نفت خام باشند. نفت ایران با 10 تا 12 دلار در هر بشکه کمتر از نرخ جهانی عرضه می‌شود، در حالی که نفت روسی با پنج دلار تخفیف به بنادر چین می‌رسد. علاوه بر این، پالایشگاه‌های کوچک در معاملاتشان به جای دلار آمریکا از واحد پول چین استفاده می‌کنند و به این ترتیب از تحریم‌ها مصون می‌مانند.
نفتکش‌های قدیمی متعلق به واسطه‌گران ناشناس حلقه‌های آخر زنجیره را تشکیل می‌دهند. اکثر این نفتکش‌ها اوراقی هستند و بنگاه‌های مشهور آنها را نمی‌خواهند. بنابه گزارش کپلر (Kpler) بنگاه رهگیری کشتی‌ها، از میان 120 نفتکش فوق‌العاده بزرگی که در سال 2023 نفت ایران را حمل می‌کردند 42 نفتکش سال قبل این کار را ادامه ندادند و 27 نفتکش دیگر هم سابقه‌ای در حمل نفت مشکوک ندارند. اغلب آنها فقط به مدت چند سال و هر سال یک یا دوبار به سفر می‌روند. اما خریداران این نفتکش‌ها به سرعت بازدهی خوبی به چنگ می‌آورند چون حمل پنهانی با نرخ‌های سرسام‌آور صورت می‌گیرد. مالکیت نفتکش‌ها با شرکت‌هایی صوری پنهان می‌شود که در مکان‌هایی مانند چین، ویتنام و امارات متحده عربی به ثبت رسیده‌اند. اکثر نفتکش‌هایی که هدف وزارت خزانه‌داری آمریکا قرار می‌گیرند اسامی چینی دارند، یعنی ذی‌نفعان آنها از سرزمین اصلی چین هستند. برخی بانک‌های چینی هم در فهرست دیده می‌شوند اما آنها «گوسفندان قربانی» هستند که فقط به خاطر صادرات نفت ایران وجود دارند. دولت ایران نفتکش‌ها را بیمه می‌کند. بشکه‌های نفت سفرشان را از جزیره خارک در شمال تنگه هرمز آغاز می‌کنند. شمار کوچک اما فزاینده‌ای هم از بندر جدید جاسک در جنوب تنگه صادر می‌شوند. این بندر میتواند مسیر ترجیحی باشد چون گلوگاه پرازدحام هرمز را دور می‌زند. به گفته شرکت کپلر، ردیاب‌های کشتی‌ها فقط در زمان عبور از آب‌راه‌های باریک روشن می‌شوند و نفتکش‌ها به ندرت سفر خود را کامل می‌کنند. برخی از آنها محموله را از دیگر کشتی‌ها در ساحل فجیره در امارات تحویل می‌گیرند. مقادیر زیادی نفت مشکوک به ویژه نفت روسی از بندر فجیره می‌گذرد. سپس این محموله‌ها به سواحل مالزی یا سنگاپور می‌رسند و در آنجا به کشتی‌های کوچک‌تر منتقل می‌شوند تا به شمال چین برسند. در این زمان محموله‌ها اغلب با نفت خام دیگر مناطق از جمله ونزوئلا مخلوط می‌شوند یا برچسب دیگر محصولات پتروشیمی به آنها می‌خورد. نفت وارداتی در بنادر چین، عمدتاً در استان ساحلی شاندونگ انبار و سپس به مقصد نهایی منتقل می‌شود. بسیاری از قانونگذاران آمریکا از دولت می‌خواهند که جلوی این تجارت را بگیرد. وضع تحریم‌های جدید محتمل نیست چون تحریم‌های موجود جامع هستند اما مقامات می‌توانند اعمال آنها را تشدید کنند. آیا این کار میتواند مانع ناوگان سیاه و گردانندگان آن شود؟
چند چالش در این راه دیده می‌شود. شرکت ملی نفت ایران معامله‌ای با آمریکا یا به دلار ندارد، بنابراین در برابر فشارها تاب میآورد. همزمان، تنها دولت چین میتواند جلوی پالایشگاه‌های کوچک را بگیرد اما دلیلی برای این کار ندارد. آمریکا مجبور است به واسطه‌ها فشار آورد. اما با وجود تعداد زیاد تحریم‌ها (از جمله تحریم‌های روسیه و ونزوئلا) ظرفیت چنین کاری را ندارد. در زمان ریاست‌جمهوری ترامپ این کار آسان‌تر بود چون هند، کره جنوبی و دیگر کشورهای حساس به فشارهای آمریکا در این تجارت نقش داشتند.
تاریخ اخیر نشان می‌دهد شرکت‌هایی که به خاطر نقض تحریم‌ها از سوی آمریکا مجازات شده‌اند به سرعت ادامه کار را متوقف می‌کنند اما شرکت‌های جدید جای خالی آنها را پر می‌کنند. از آنجا که فقط آمریکا، ایران را در فهرست سیاه قرار داده است (دقت کنید که تمام اعضای گروه هفت نفت روسیه را تحریم کرده‌اند)، نمی‌توان به سادگی جلوی تمام این شرکت‌ها را گرفت. دولت بایدن همیشه میتواند با توقیف کشتی‌های ایرانی در دریا سخت‌گیری‌ها را افزایش دهد اما این کار به منابع و تجهیزات زیادی نیاز دارد، با دردسرهای قانونی و حقوقی مواجه می‌شود و حس انتقام‌جویی طرف مقابل را برمی‌انگیزاند.
بنابراین هرگونه سخت‌گیری فقط سه ماه یا همین حدود دوام میآورد. شبیه‌سازی‌های شرکت مشاورتی ریستاد انرژی (Rystad Energy) بیان می‌کند که ممکن است در ابتدا صادرات نفت ایران 300 هزار بشکه در روز کاهش یابد. این کاهش که معادل 3 /0 درصد تقاضای جهانی است بهای نفت را چهار تا پنج دلار در هر بشکه دلار می‌برد. در یک سناریوی شدیدتر که با افزایش تنش‌ها، رفت‌و‌آمد کشتی‌ها در تنگه هرمز مختل می‌شود و دولت‌های خلیج‌فارس کسانی را که به ایران کمک کنند سرکوب می‌کنند، روزانه 400 هزار بشکه دیگر از نفت ایران از بازارهای جهانی حذف خواهد شد. این حالت تاثیر بزرگ‌تری بر بهای نفت می‌گذارد و شاید آن را 10 درصد بالا ببرد. اما این افزایش مقطعی خواهد بود. در چنین حالتی همسایگان ایران می‌توانند تولید را افزایش دهند. بزرگ‌ترین اعضای اوپک به اندازه 5 /5 میلیون بشکه در روز ظرفیت اضافی دارند. از جنبه نظری، عربستان به تنهایی میتواند جای خالی نفت ایران را پر کند. کشورهای عضو اوپک برای چنین مداخله‌ای انگیزه قوی دارند. اگر بهای نفت به سطوح بسیار بالا برسد تقاضا کاهش خواهد یافت.
در نتیجه، اگر بهای نفت بخواهد به مدت طولانی در سطح سه‌رقمی باقی بماند لازم است مجموعه‌ای از وقایع خارق‌العاده رخ دهد. آمریکا مایل است چهره خشن خود را به نقض‌کنندگان تحریم‌ها نشان دهد. این کشور در ماه جاری و برای اولین‌بار دو مالک نفتکش را به دلیل تخطی از تحریم‌های روسیه مجازات کرد. همچنین این کشور محدودیت‌های ونزوئلا را سبک‌تر می‌کند که ممکن است نشانه‌ای از انتظار برای کاهش صادرات نفت ایران باشد. اما تمام این فعالیت‌ها یک حقیقت ساده را بد نشان می‌دهد: اینکه زنجیره‌های عرضه ایران به اندازه کافی انعطاف‌پذیر هستند که از اقدامات آمریکا مصون بمانند.
