واحه یا سراب؟

مدائن صالح در منطقه باستانی الانباط در شمال غربی عربستان سعودی محل تلاقی زندگان و مردگان است. در سراسر دره‌ای مشرف بر مکانی که زمانی واحه بود صدها مقبره بزرگ با کنده‌کاری‌هایی بر روی سنگ‌های نارنجی و زرد خودنمایی می‌کنند. افرادی که این مقبره را ساخته‌اند از بابل، پارس، یونان باستان و روم آمده بودند. مدائن صالح ایستگاهی پراهمیت در مسیر تجارت کاروان‌هایی بود که بخور گران‌قیمت و خوشبو را از جنوب شبه‌جزیره به شهر پترا پایتخت الانباط می‌آوردند و سپس از آنجا از مرز کنونی اردن گذرانده و به امپراتوری روم می‌رساندند.

در قرن اول میلادی بازرگانان مدائن صالح آرامگاه‌های خود را با کنده‌کاری تصاویر شیر، غزال، خرگوش، بز کوهی، پلنگ، کفتار، روباه و حتی جوجه‌تیغی تزیین می‌کردند. آنها همچنین هزاران سنگ‌نوشته ظریف را سفارش دادند که اکنون نشان می‌دهند چگونه زبان نوشتاری منطقه از فینیقی به عربی تغییر یافت. آنها یادآور جامعه‌ای بخشنده و سخاوتمند هستند. سنگ‌نوشته‌ها حاوی جملات سپاسگزاری به خاطر ایمنی سفر و برداشت خوب محصول خرما هستند. یکی از سنگ‌نوشته‌ها قراردادی بین دو خواهر را نشان می‌دهد که بیان می‌کند چگونه پس از گذشت زمان، ناجان خواهر بزرگ‌تر مقبره پایینی و نعیمه خواهر جوان‌تر مقبره بالایی را می‌گیرد.

مدائن صالح در قرون وسطی جهانگردانی مانند ابن بطوطه ماجراجوی مراکشی را به خود جلب کرده بود. 500 سال بعد چارلز دوتی نویسنده دوران ویکتوریا آن را «مدائن صالح‌ افسانه‌ای» خواند «که من از کشورهای دور برای دیدن آن به عربستان آمدم». امروز احمد علی‌ امام راهنمای پرمعلومات منطقه می‌گوید اینجا مناظر قهرمان اصلی هستند نه انسان‌ها.

شاهزاده و بیابان

مردم اندکی از وجود مدائن صالح اطلاع دارند و تعداد بسیار اندکی نیز موفق شده‌اند از این شگفتی واقع در هزارکیلومتری شمال غرب ریاض دیدن کنند. اما قرار است این اوضاع تغییر کند. در گذشته فقط باستان‌شناسان حق دسترسی به منطقه را داشتند اما مقامات اکنون قصد دارند این شگفتی صحرا و منطقه العلا در پیرامون آن با تپه‌های سنگی و هزاران شیء تاریخی را به یک جاذبه گردشگری تبدیل کنند. آنها قصد دارند همزمان با بیان داستان چگونگی تبدیل عربستان به مهد اسلام، شهر کوچک العلا را به عنوان پایتخت فرهنگی معرفی کنند که هم‌تراز با مکه به عنوان مرکز دینی و ریاض به عنوان قلب سیاست و امور مالی خواهد بود.

شاهزاده محمد بن‌سلمان به عنوان بخشی از برنامه متنوع‌سازی اقتصاد کشور این طرح را در سال 2016 معرفی کرد. هدف آن است که تا سال 2030 هزینه‌کرد خانواده در زمینه فرهنگ و سرگرمی و همچنین تعداد مکان‌های میراث فرهنگی ثبت‌شده در یونسکو دو برابر شود (هم‌اکنون عربستان پنج مکان ثبت‌شده دارد که مدائن صالح اولین آنهاست). طرح اصلی شامل ایجاد بزرگ‌ترین موزه اسلامی و خلق مشاغل جدید گردشگری برای جوانان در کشوری است که حدود دوسوم از جمعیت آن کمتر از 30 سال سن دارند.

گفته می‌شود شاهزاده محمد تعطیلات آخر هفته خود را در العلا می‌گذراند؛ جایی که شب‌هنگام می‌توان بر روی شن‌ها دراز کشید و بدون آلودگی صوتی و نوری از تماشای راه شیری لذت برد. شاهزاده از نزدیک بر پروژه نظارت می‌کند. دولت یک کمیسیون سلطنتی برای العلا (RCU) تشکیل داد که اختیار دارد بر برنامه‌ریزی در منطقه‌ای با وسعت بلژیک نظارت کند. شاهزاده بدر‌ بن‌عبدالله که به تازگی وزیر فرهنگ شده است ریاست این کمیسیون را بر عهده دارد. عمر المدنی مهندس برق تحصیل‌کرده آمریکا و مدیرعامل کمیسیون می‌گوید «العلا را همانند یک موزه زنده در نظر بگیرید. هر سنگی شکلی و هر جاده‌ای تاریخی تجاری دارد. فکر نمی‌کنم جایی در دنیا باشد که این همه تمدن را در یک مکان جمع کرده باشد».

اوایل امسال امانوئل ماکرون رئیس‌جمهور فرانسه ضیافت شام مخصوصی را برای شاهزاده محمد در موزه لوور برگزار کرد. دو دولت قراردادی را برای توسعه العلا امضا کردند. این قرارداد 10ساله که میلیاردها دلار برای بنگاه‌های فرانسوی ارزش دارد شامل تاسیس یک آژانس فرانسوی توسعه العلا با هزینه 300 میلیون دلار از جانب عربستان می‌شود و قرار است عربستانی‌ها در زمینه زیرساختارها، مسائل زیست‌محیطی، گردشگری و باستان‌شناسی و همچنین ایجاد شعبه موسسه فرانسوی با این آژانس همکاری کنند. موسسه فرانسوی نیز به تبلیغ و تقویت زبان و فرهنگ فرانسوی می‌پردازد. علاوه بر این قرارداد حاوی مفادی در زمینه تشکیل یک صندوق ویژه برای حمایت از موزه‌های فرانسوی و کلکسیون‌های آنها می‌شود. فرانسه 2 /1 میلیارد یورو برای این صندوق خواسته است.

آقای المدنی برای جلب رضایت شاهزادگان همزمان در چند جبهه پیش می‌رود. اما پیشرفت محسوس نیست. دو نفر از اعضای یک هیات مشاورتی بین‌المللی متشکل از روسای موزه، دانشگاهیان و مدیران گردشگری استعفا داده‌اند. یکی از مشاوران می‌گوید: «اوضاع کاملاً هرج‌ومرج است. هیچ برنامه‌ای وجود ندارد. فقط می‌گویند عجله کن، عجله کن.» به عنوان مثال کمیسیون سلطنتی به تازگی از طرحی برای تبدیل العلا به مقصدی برای سنگ‌نوردان پرده برداشت و به چند هنرمند برجسته غربی سفارش ساخت چندین کار بزرگ را داد بدون آنکه بیان کند این کارها در کجا و با چه هدفی نصب خواهند شد.

بسیاری از افرادی که برای آژانس فرانسوی کار می‌کنند برای شرکت در پروژه لوور ابوظبی دندان تیز کرده‌اند. این پروژه عظیم از زمان افتتاح در یک سال قبل امارات را به یک مرکز فرهنگی تبدیل کرده‌ است. با وجود اینکه عربستان اولین قسط آژانس به مبلغ 20 میلیون یورو را به تازگی پرداخت کرد به نظر می‌رسد فرانسوی‌ها کار را راکد نگه داشته‌اند. با وجود گذشت هشت ماه از امضای قرارداد هیچ‌کدام از توافقات اجرایی آن از جمله موزه‌های پیشنهادی برای تمدن‌های قبل و پس از اسلام به نتیجه نرسیده‌اند.

علاوه بر مشکلات بوروکراتیک و با وجود جذابیت فراوان منطقه، عربستان و شرکای پروژه در معرفی آن به عنوان یک مقصد گردشگری جهانی با چندین چالش مواجه هستند. مشکل اول آسیب‌پذیری منطقه است. اگر افراد زیادی به آنجا سفر کنند العلا و به ویژه مدائن صالح در معرض خطر آلودگی و کاهش کیفیت محیط زیست قرار می‌گیرند. سال گذشته بیش از 400 هزار نفر از پترا بازدید کردند. هدف عربستان آن است که تا سال 2035 تعداد گردشگران العلا را به دو میلیون نفر در سال برساند. انتظار می‌رود نیمی از آنها شهروندان عربستان و نیمی دیگر از کشورهای دیگر باشند. پذیرش این گردشگران به ساخت یک فرودگاه جدید و هزاران اتاق هتل نیاز دارد. آقای المدنی این خطر را درک کرده است. او می‌گوید منطقه آنقدر آرام و بکر است که بهتر است کمترین دخالت در آن صورت گیرد. او مطمئن است که «العلا در نهایت دیزنی‌لند فرهنگی نخواهد شد».

بهشت گمشده

سپس موضوع چگونگی جذب گردشگران خارجی به عربستان مطرح می‌شود. مقامات چه امتیازاتی برای جلب آنها باید بدهند؟ موانع بالقوه دامنه‌ای از اخذ ویزا تا مقررات پوشش لباس دارند. گردشگران نمی‌توانند یک هفته پوشیدن عبا را در زمان دیدن مناظر و رفت‌ و آمد تحمل کنند. صرف مشروب در پایان روز نیز غیرممکن است. علاوه بر این، خانواده‌ها نمی‌توانند در کنار یکدیگر به شنا بروند.

ایجاد یک بهشت تفریحی در یک رژیم خودکامه و فرهنگ سخت‌گیرانه وهابی همیشه امری بسیار دشوار بوده است. قتل جمال خاشقجی روزنامه‌نگار در کنسولگری عربستان در استانبول که ظاهراً به دستور محمد بن‌سلمان انجام گرفت شرایط را دشوارتر می‌کند. شاید در گذشته بازدیدکنندگان حاضر بودند در قبال دیدن یکی از بزرگ‌ترین عجایب باستانی خاورمیانه هنجارهای اجتماعی شدید عربستان را بپذیرند. اما اگر العلا به خاطر برنامه‌ریزی بد نابود شود یا نتواند بدنامی خود را به عنوان یک رژیم ظالم، غیردموکراتیک و قاتل پاک کند احتمالاً گردشگران عربستان را انتخاب نخواهند کرد.

منبع: اکونومیست