خشکی مجدد

احیای مرداب‌ها (هور) در مناطق جنوبی عراق قطعاً یکی از موفقیت‌های بزرگ زیست‌محیطی دوران اخیر به شمار می‌رود. این مرداب‌ها که در زمان صدام حسین خشکانده و به نیزارهای خشک و سرزمین‌های پر از گرد و خاک تبدیل شده بودند تا صدام بتواند در دهه 1990 شورشیان را سرکوب کند اکنون به خاطر تلاش‌های خالصانه حامیان عراقی محیط زیست پذیرای پرندگان، سنجاقک‌ها و آوازخوانی چوپانانی است که گاومیش پرورش می‌دهند. اما این سمفونی جدید ممکن است همانند آواز قو (بانگ خداحافظی) برای این مرداب‌ها باشد. بحران آبی ناشی از اتلاف آب کشاورزی، تغییرات اقلیمی و سدسازی‌ها یک‌بار دیگر مرداب‌ها را در معرض خطر قرار داده است.

جریان ضعیف آب به رودخانه‌های دجله و فرات آب شور را از خلیج فارس به سمت بالا و به داخل مرداب‌ها می‌کشاند. این موضوع به همراه کانال‌کشی‌های کشاورزی که غلظت نمک در آب را بالا می‌برند حیات وحش، پوشش گیاهی و زندگی اعراب محلی را که هزاران سال به مرداب‌ها وابسته بوده‌اند تهدید می‌کند. جاسم الاسدی یکی از فعالان محیط زیست که خود قبل از خشکانیدن مرداب‌ها به دست صدام در آن منطقه بزرگ شده بود می‌گوید ممکن است نیمی از 5600 کیلومترمربع مرداب‌های احیاشده در سال‌های آینده دوباره از بین بروند. به گفته او «اینجا هم‌اکنون یک مکان زیباست اما در آینده چطور؟»

بخشی از این معضل داخلی است. روش‌های آبیاری در عراق با هدررفت بالا و تجهیزات اغلب نامناسب هستند. بسیاری از کشاورزان به محصولات آب‌بر مانند برنج وابسته‌ا‌ند.

سیاستمداران سابق نیز آب بیشتری را در مناطق بالادست نگه داشته‌اند که به بهای از بین رفتن مرداب‌ها تمام شده است. فن‌سالاران اصلاح‌گرا مجبورند بپذیرند که فساد ریشه‌دار، جنگ پرهزینه و وقت‌گیر با داعش و کاهش بهای نفت صندوق‌های دولت را خالی کرده‌اند.

اما مشکل دیگر از کنترل عراق خارج است. دهه‌هاست که سدهای ساخته‌شده بر روی دجله، فرات و سایر رودخانه‌هایی که مرداب‌ها را تغذیه می‌کردند در کشورهای سوریه، ترکیه و ایران جلو آب را گرفته‌اند. سدهای جدید در دست احداث در ترکیه از جمله سد 1200مگاواتی ایلیسو (Ilisu) می‌تواند جریان آب دجله را باز هم کاهش دهد.

گفت‌وگوها در مورد این سدها به نتیجه‌ای نرسیدند. بخشی به آن دلیل که دولت‌‌های سوریه و عراق هر دو ضعیف هستند و بخشی هم به این خاطر که داعش مناطق زیادی از حوزه فرات را در اختیار دارد. ترکیه هم ممکن است وسوسه شود تا از تسلط خود در بالادست رود سوءاستفاده کند. فرانچسکا دی شاتل متخصص آب در منطقه می‌گوید: انجام چنین سوءاستفاده‌‌ای هم‌اکنون آسان‌تر است چراکه آشوب‌های منطقه به ترکیه امکان می‌دهد هرآنچه می‌خواهد را انجام دهد بدون آنکه دیگران حتی زمانی برای اظهارنظر داشته باشند.

عامل دیگر تغییرات اقلیمی است. تابستان گذشته دمای هوا در جنوب عراق به 54 درجه رسید که بالاترین میزان ثبت‌شده تاکنون است. این‌گونه موج گرما به همراه خشکسالی‌ها امری عادی خواهد شد. با برداشت آب‌های زیرزمینی برای جبران کمبودها، این منابع نیز به‌تدریج خشک می‌شوند.

از زمان جنگ داخلی سوریه که در آن قحطی سه‌ساله به آشوب‌ها دامن زد، ارتباط بین نابودی اکولوژیک، ناآرامی‌های سیاسی و مهاجرت توجه همگان را به خود معطوف داشته است. عراق که هم‌اکنون شاهد نزاع بین گروه‌های رقیب شیعه، سنی و کرد است می‌تواند سرنوشتی مشابه سوریه پیدا کند.

مرداب‌ها آینده‌ای گرم‌تر و خشک‌تر پیش رو دارند اما بهبود مدیریت آب مفید خواهد بود. آقای اسدی با تاسف می‌گوید کاش ایران، عراق، ترکیه و سوریه می‌توانستند همانند کشورهای حوزه رود دانوب به‌طور دوستانه از سهم آب بهره‌مند شوند. در طول سال‌های پرباران یا خشک باید سطوح آب سدها تعدیل شود تا این اطمینان به دست آید که جریان آب همیشه یکنواخت است. همچنین مقامات عراقی باید به فکر راه‌حل‌های جدید باشند. به عنوان مثال آنها می‌توانند آب پشت سد ایلیسو را اجاره کنند و در زمان لازم به‌کار برند. اما کشورهای قدرتمند به‌جای آشتی از مزیت‌ها و برتری‌هایشان سوءاستفاده می‌کنند.