در مدار صرفه‌جویی
جواد نیلی از تمهیدات صورت‌گرفته برای کاهش مصرف آب در صنعت فولاد می‌گوید
این روزها حرف و حدیث‌های زیادی در رابطه با میزان مصرف آب صنایع فولادی در کشور مطرح می‌شود که به اعتقاد بسیاری از صنعتگران این حوزه، ناشی از اطلاعات نادرست یا عدم اطلاع دقیق از فرآیند تولید محصولات این صنایع در کشور است.
این روزها حرف و حدیث‌های زیادی در رابطه با میزان مصرف آب صنایع فولادی در کشور مطرح می‌شود که به اعتقاد بسیاری از صنعتگران این حوزه، ناشی از اطلاعات نادرست یا عدم اطلاع دقیق از فرآیند تولید محصولات این صنایع در کشور است. واقعیت آن است که صنایع فولادی به‌خصوص آن دسته از مجموعه‌هایی که فاصله زیادی از دریا دارند، تلاش کرده‌اند تا ظرف سال‌های اخیر، با مجموعه تدابیری که به‌کار می‌بندند، مصرف آب را در چرخه‌های مختلف صنعتی خود کاهش داده و روش‌های تولیدی را مدنظر قرار دهند که میزان مصرف آنها را در منابع دسته اول آب، به حداقل کاهش دهد؛ به این معنا که بازچرخانی آب و استفاده مجدد از آب ورودی در چرخه‌های بعدی تولید، از جمله راهکارهای جدایی‌ناپذیر صنایع فولادی برای مدیریت مصرف منابع آبی مورد نیاز شده است. فولاد مبارکه نیز به عنوان یکی از مجموعه‌های پیشرو در این عرصه گام‌های جدی برداشته و میزان مصرف آب خود را حتی به میزانی پایین‌تر از حد استانداردهای جهانی رسانده است. جواد نیلی، مدیر ارشد خدمات فنی و پشتیبانی فولاد مبارکه، از مجموعه تدابیر این شرکت برای مدیریت مصرف آب در تولید محصولات فولادی می‌گوید.
♦♦♦
مصرف آب در صنایع فولادی مدت‌هاست که بحث‌های زیادی را به‌خصوص با توجه به محدودیت منابع آبی ایران و قرار گرفتن در منطقه خشک و نیمه‌خشک، ایجاد کرده است. برخی بر این باورند که صنایع فولادی بخش زیادی از آب مناطق دارای منابع آبی محدود را می‌بلعند و بنابراین باید با تعطیلی این صنایع، به سمت افزایش تخصیص آب به سایر بخش‌های مصرفی در این مناطق رفت. این ایده به لحاظ علمی و کارشناسی چقدر پذیرفته شده است؟
برای پاسخ دادن به این سوال بهتر است با عدد و رقم صحبت کرد و بر اساس یافته‌های علمی، به این سوال پاسخ داد تا بتوان موارد مورد انتقاد را با دقت و به صورت آماری بررسی کرد. بر اساس آنچه آمارهای رسمی به ثبت رسانده‌اند، مصرف آب در صنایع کشور رقم بسیار پایینی است و سهم اندکی را از کل مصرف آب در بخش‌های مختلف به خود اختصاص می‌دهد. در واقع قسمت عمده‌ای از آب مصرفی کشور را بخش کشاورزی و خانگی به خود اختصاص می‌دهد و آن‌گونه که آمارهای رسمی وزارت نیرو نشان می‌دهد، صنایع کشور تنها دو درصد از کل مصرف آب کشور را به خود اختصاص می‌دهند؛ بنابراین مصرف آب در صنایع مختلف بسیار پایین بوده و قابل مقایسه با بخش‌های دیگر از جمله کشاورزی و خانگی نیست. بنابراین نقش صنایع در مصرف آب کشور به‌طور کلی، خیلی پررنگ نیست. از سوی دیگر، اینکه گفته می‌شود صنایع کشور در مصرف آب سهم بالایی دارند و منجر به شکل‌گیری مشکلات آبی شده‌اند، نمی‌تواند منطقی باشد. اما اگر بخواهیم در همین سهم دو درصدی صنایع نیز کنکاش کنیم، باز هم سهم صنایع فولادی در این مورد بالا نیست و بر اساس آمارهای رسمی، در سطح دنیا، مصرف آب در صنایع فولادی بین چهار تا هشت مترمکعب به ازای هر تن تولید متغیر است. در واقع، این عدد به ازای هر تن تولید فولاد به ثبت رسیده که نشان از مصرف پایین آب در صنایع فولادی دارد. پس اینکه با تعطیلی صنایع، مشکل مصرف آب در کشور حل می‌شود، به‌طور کلی منطقی نیست و نباید با ارائه برخی تحلیل‌های غیردقیق، شرایطی را فراهم کرد که به صنایعی که هم‌اکنون بار اصلی ارزآوری برای کشور را در شرایط سخت جنگ اقتصادی بر عهده دارند، هجمه وارد شود. اگرچه باید بر این نکته هم تاکید کرد که صنایع فولادی نیز باید همچون سایر بخش‌های صنعتی، موضوع مدیریت مصرف آب و صرفه‌جویی در مصرف این کالای ارزشمند را مدنظر قرار دهند.
در فولاد مبارکه کار به چه نحوی پیش می‌رود؟ آیا فولاد مبارکه توانسته با الگوهای مدیریت مصرف، آب را در الگوی حداقلی مصرف کند؟
در فولاد مبارکه به دلیل شرایط خاصی که در آن احداث شده و این مجموعه در مناطق مرکزی و خشک کشور واقع شده است، تمامی تلاش دست‌اندرکاران و برنامه‌ریزان مبنی بر این است که بتوان مصرف آب را به شدت کاهش داد و تدابیری در نظر گرفته شود که مصرف آب به حداقل برسد. بر این اساس کاهش مصرف آب در مجموعه صنعتی فولاد مبارکه به نحوی طراحی شده که از دو منظر قابل بررسی است. اول اینکه تلاش شده تا بهره‌وری آب در بخش‌های مختلف بالا رود و به‌رغم اینکه تولید افزایش می‌یابد، میزان مصرف آب ثابت باقی بماند و همزمان تولید با بهره‌وری آب، فشار جدیدی را به شبکه آب مصرفی وارد نیاورد. پس محور اول، افزایش بهره‌وری آب است. نکته بعدی آن است که فولاد مبارکه برای افزایش بهره‌وری آب بر روی کاهش مقدار مطلق آب کار کرده است. به عبارت دیگر، در سال‌های گذشته، برای تولید سه میلیون تن فولاد، بالای 30 میلیون مترمکعب در سال آب مصرف می‌شد؛ اما این عدد اکنون به لحاظ مقدار مطلق، کمتر از 20 میلیون مترمکعب در سال است که 10 میلیون مترمکعب کاهش محقق‌شده، ناشی از افزایش بهره‌وری آب است؛ به نحوی که مصرف آب به ازای هر تن تولید 73 /2 مترمکعب است که یک رکورد جهانی محسوب می‌شود و حتی شرکت‌های رقیب در داخل و خارج از کشور نیز به این عدد تاکنون نرسیده‌اند. در واقع، فولاد مبارکه در زمینه کاهش مصرف آب در چهار محور سرمایه‌گذاری کرده است؛ تصفیه و بازچرخانی حداکثری پساب صنعتی و تکمیل تصفیه‌خانه‌های داخلی شرکت؛ افزایش بهره‌وری آب و کاهش مصرف آن در فرآیندهای تولید شرکت؛ جایگزینی قسمتی از آب خام مورد نیاز شرکت از طریق جمع‌آوری، انتقال و تصفیه تکمیلی پساب شهرهای مجاور؛ ایفای نقش در حوزه مسوولیت‌های اجتماعی در جهت بهبود سطح بهداشت و سلامت محیط‌زیست منطقه و رودخانه زاینده‌رود با ساماندهی شبکه جمع‌آوری و تصفیه پساب شهری. توسعه پایدار شرکت و منطقه و تضمین تاب‌آوری در شرایط بحرانی بخش دیگری از دستاوردهای این سرمایه‌گذاری است. برخی از پروژه‌های انجام‌شده در حوزه سازگاری با کم‌آبی در فولاد مبارکه جمع‌آوری، تصفیه و انتقال پساب ۹ شهر مجاور شرکت و احداث تصفیه‌خانه‌های مرتبط با آن و احداث تصفیه‌خانه استحصال پساب شهری به همراه سیستم UF مستغرق است. برای دستیابی به این موارد بالغ بر هشت هزار میلیارد ریال در فولاد مبارکه سرمایه‌گذاری شده که نتیجه آن، کاهش ۴۰درصدی مصرف آب خام در سال ۹۷ نسبت به سال قبل و جایگاه ممتاز فولاد مبارکه در بین رقبای جهان‌تراز آن از منظر بهره‌وری آب است.
به هر حال این رکورد مناسبی در میزان مصرف آب است که در شرکت فولاد مبارکه رخ داده است؛ اما با چه مجموعه اقداماتی این وضعیت حاصل شده و آیا قابلیت اجرای راهکارهای مذکور در سایر شرکت‌ها و مجموعه‌های فولادی کشور وجود دارد؟
اتکای اصلی شیوه‌های صرفه‌جویی آب در فولاد مبارکه بر اجرای روش بازچرخانی آب است. به نحوی که علاوه بر استفاده از آب مصرفی در چرخه تولید، تلاش شده تا با احداث تصفیه‌خانه پساب صنعتی و استفاده مجدد آب تولیدی در چرخه تولید، کاهش مصرف آب در فرآیندهای تولید را رقم زده و همه این روش‌ها منجر به این شده تا مقدار مطلق مصرف آب در چرخه تولید کاهش یافته و بهره‌وری در صنعت بالا رود.
آیا این روش‌ها بومی است و در تمامی مجموعه‌های فولادی کشور استفاده شده است؟
بستگی دارد. در واقع، میزان استفاده از این روش‌ها به صورت مستقیم با منطقه‌ای که مجموعه‌های فولادی در آن احداث شده‌اند، رابطه دارد. پس منطقه یک پارامتر مهم است. در آن دسته از مجموعه‌های فولادی در ایران و حتی دنیا که نزدیک به آب‌های آزاد و دریا هستند، خیلی مصرف آب حائز اهمیت نیست و بنابراین شاید روش‌های صرفه‌جویی آب خیلی مدنظر قرار نگیرد؛ بنابراین هزینه‌ای نیز بابت مدیریت مصرف آب به شکلی که در مجموعه‌هایی همچون فولاد مبارکه در منطقه خشک قرار دارند، نمی‌شود؛ به‌رغم اینکه این کاهش مصرف آب کاملاً امکان‌پذیر است. اقدامی که فولاد مبارکه انجام داده به خاطر منطقه‌ای است که در آن قرار دارد؛ پس این سرمایه‌گذاری برای ما مقرون به صرفه است، اما برای برخی از مجموعه‌ها مقرون به صرفه نیست؛ اما به هر حال ما برای ماندن و تولید کردن نیاز به استفاده از چنین روش‌هایی داریم و باید بتوانیم مصرف آب را کاهش دهیم تا تولید ما ادامه یابد؛ بنابراین اقداماتی را انجام داده‌ایم که شاید کشورهای دارای صنایع فولادی لب دریا آن را انجام ندهند؛ اگرچه در آن مجموعه‌ها هم کار شدنی است؛ اما صرفه اقتصادی ندارد.
با توجه به مجموعه طرح‌های توسعه‌ای که وزارت صنعت، معدن و تجارت و البته شرکت‌های فولادی همچون فولاد مبارکه برای افزایش ظرفیت تولید فولاد در نظر گرفته‌اند و قرار است تولید و صادرات فولاد طی سال جاری و سال‌های آتی از آهنگ رشد مناسبی برخوردار باشد، آیا این افزایش تولید، نیاز به افزایش مصرف آب دارد یا چالش مدیریت مصرف آب نیز در این طرح‌های توسعه‌ای در نظر گرفته شده است؟
یکی از استراتژی‌های اصلی فولاد مبارکه برای مدیریت مصرف آب و صرفه‌جویی در مصارف همزمان با افزایش تولید، این است که مقدار مطلق مصرف آب را بالا نبریم؛ البته همان‌طور که اشاره کردم، راهی هم جز این مدیریت مصرف وجود ندارد؛ چراکه شرایط منطقه‌ای قرار گرفتن ما این اجازه را نمی‌دهد و اصولاً منابع آبی در این منطقه با محدودیت مواجه است؛ بنابراین توسعه پرمصرف در دستور کار فولاد مبارکه نیست و شرایط افزایش تولید را به نحوی پیش برده‌ایم که نیازی به افزایش میزان آب دریافتی و مصرفی نداشته باشیم. در واقع، توسعه پرمصرف صنایع فولادی به لحاظ منابع آبی، در مجموعه‌های فولادی که در مرکز کشور واقع شده‌اند، امکان‌پذیر نیست؛ اما در مجموعه فولاد هرمزگان، این محدودیت به دلیل نزدیکی به آب‌های آزاد وجود ندارد و ما چنین سختگیری را آنجا نخواهیم داشت. پس به‌طور مشخص پاسخ این است که توسعه تولید فولاد در فولاد مبارکه مبتنی بر افزایش نیاز مصرف آب نیست. در عین حال، طرح‌های توسعه‌ای نیز به دقت و با ظرفیت اجرایی می‌شوند؛ اما توسعه آب‌محور نخواهند داشت. این درست برخلاف توسعه فولاد در سواحل خلیج‌فارس است که از سوی فولاد مبارکه پیگیری می‌شود. کارنامه کاری ما هم به درستی این را نشان می‌دهد. اجرای پروژه‌های متعدد در فولاد مبارکه در زمینه بهینه‌سازی مصرف انرژی و آب، شرایطی را فراهم کرده که مصرف آب این شرکت از میانگین مصرف جهانی کمتر و در زمینه مصرف انرژی در واحد گندله‌سازی یک الگوی جهانی باشد. در واقع، فولاد مبارکه با سرمایه‌گذاری در ایجاد شبکه جمع‌آوری، تصفیه و بازچرخانی پساب‌های ۹ شهر از شهرستان‌های مبارکه و لنجان، گام ارزشمندی در کاهش حداکثری مصرف آب و حفظ محیط زیست برداشته، به نحوی که مصرف ویژه آب صنعتی از ابتدای سال ۹۷ تا پایان تیرماه برابر با 36 /3 مترمکعب بر تن تولید فولاد خام بود؛ اما با استفاده از آب برگشتی تصفیه‌خانه پساب با تولید 4 /5 میلیون تن فولاد خام تا پایان دی‌ماه، مصرف ویژه آب خام به 75 /2 مترمکعب بر تن تولید اسلب رسید که این دستاورد بزرگ به الگوی جهانی تبدیل شده است.
بررسی‌ها نشان می‌دهد به لحاظ پارامترهای دیگر مصرف نیز، تولید فولاد با توجه به ارزآوری که دارد، مقرون به صرفه است؛ چراکه بازارهای صادرات ارزشمندی است و زیرساخت‌های فولادی نیز این را نشان می‌دهد که با مدیریت مصرف آب می‌توان تولید را توسعه داد و ارزآوری را بیشتر کرد.
در حوزه محیط زیست چه اقداماتی در فولاد مبارکه انجام شده است؟ به هر حال موضوع محیط زیست نیز یکی از مباحث مورد توجه در صنایع فولادی است که رعایت آن می‌تواند توسعه پایدار را رقم زند.
به‌طور قطع حوزه محیط زیست نیز مدنظر فولاد مبارکه از ابتدا قرار داشته و اکنون نیز از جمله دستورکارهای جدی است. زمانی‌که بازچرخانی آب صورت گرفته و پساب تصفیه‌شده در چرخه محیط زیست رها نمی‌شود، در عمل یک گام برای حفظ محیط زیست برداشته شده است. این یک اقدام برای حفاظت از محیط زیست است. بر این اساس در کنار تولید تلاش شده تا در محوطه فولاد مبارکه، فضای سبز را هم گسترش داده و از پساب تصفیه‌شده برای آبیاری درختان استفاده کنیم؛ ضمن اینکه چمن را نیز به روش آبیاری قطره‌ای پرورش می‌دهیم. چند صد هکتار جنگل‌کاری مصنوعی صورت گرفته است که با روش آبیاری قطره‌ای سیراب می‌شوند و در کنار آن، تلاش شده تا از گیاهان کم‌مصرف در فضای سبز استفاده شده و توسعه فضای چمنی را محدود کنیم. نکته حائز اهمیت آن است که در جنگل‌کاری، درختانی استفاده شده‌اند که نیاز به آب حداقلی دارند بنابراین نگاه ما به این موضوع، با دیدگاه زیست‌محیطی بوده و به جهت اینکه مجموعه فولاد مبارکه به عنوان یک مجموعه معظم فولادی، همواره با دقت مورد رصد قرار گرفته و زیر ذره‌بین منتقدان قرار دارد، مراقبت‌های لازم را در این زمینه انجام دهیم تا علاوه بر اینکه تولید را گسترش دهیم، مسائل زیست‌محیطی را نیز رعایت کرده و مصرف آب را هم به حداقل ممکن کاهش دهیم.
پروژه‌ای که در رابطه با صرفه‌جویی و بهبود مصرف آب در فولاد مبارکه طراحی شده، آیا جای پیشرفت و توسعه دارد؟ آیا گام‌های بعدی متناسب با توسعه صنایع خود را نیز برای سال‌های آینده طراحی کرده‌اید؟
برای پاسخ به این سوال باید به صراحت اعلام کنم که ما در فولاد مبارکه، یکی از بهترین روش‌ها را برای تصفیه آب و کاهش مصرف برگزیده‌ایم. به عبارت دیگر، تصفیه آب در قالب واحدهای RO یا اسموز معکوس صورت می‌گیرند که در واقع، در این واحدها آب با سختی بالا وارد شده و 70 درصد آن که آب معمول در چرخه صنعت است، وارد فضای استفاده شده و 30 درصد آن ریجکت می‌شود. بر این اساس به منظور رعایت مسائل زیست‌محیطی و نیز کاهش مصرف آب، مجدد، آب ریجکت‌شده را به روش اسموز معکوس در واحدهای ثانویه RO وارد کرده و قسمتی از آن را دوباره به مدار استفاده بازمی‌گردانیم و بخش اندکی از آن، ریجکت می‌شود. در واقع، آمارها نشان می‌دهد که از 30 درصد آب ریجکتی در مرحله اول، 60 درصد مجدد بازچرخانی شده و برای فرآیند تولید مورد استفاده قرار می‌گیرد؛ پس در واقع، چیزی حدود 18 درصد از آب استفاده‌شده با سختی بالا، در چرخه تولید قابل استفاده نیست که البته این آب باز هم برای بخشی از فرآیندهایی که نیاز به آب کیفی ندارد، مجدد مورد استفاده قرار می‌گیرد. پس با این توضیحات، مشخص است که فولاد مبارکه کارهای عملیاتی دقیقی را بر روی استفاده آب مصرفی و صرفه‌جویی آب مدنظر قرار داده و فرآیند را به دقت بررسی و طراحی کرده است. به عبارت دیگر، مجموعه اقدامات کاهش مصرف آب را در فولاد مبارکه رقم زده و در کنار آن، توجه خاصی هم به مسائل زیست‌محیطی صورت گرفته تا در نهایت، میزان پساب وارده به محیط زیست نیز به حداقل کاهش یابد. پس در تمامی برنامه‌ها علاوه بر نگاه به صرفه‌جویی، مسائل زیست‌محیطی مورد اهمیت است و در حقیقت ما یک مسیر داشتیم که توانسته‌ایم این دو مورد را به صورت همزمان مدیریت کنیم. به هر حال، شرکت فولادمبارکه با سرمایه‌گذاری‌های هوشمندانه‌ای که از سال 90 تاکنون در حوزه مصرف بهینه آب انجام داده است، به دستاوردهای ارزشمندی در زمینه به‌کارگیری پساب‌های تصفیه‌شده صنعتی کارخانه و پساب‌های شهری شهرستان‌های مجاور شرکت در خطوط تولید دست یافته که در سطح دنیا کم‌نظیر است؛ چراکه بحران تامین آب و تغییرات اقلیمی که دامن‌گیر قسمت‌های وسیعی از کره زمین شده، محرک توسعه راهکارها و فناوری‌های پیشرفته برای سازگاری با این شرایط شده است.
