چرخه معیوب

نظام بانکی کشور یکی از مهم‌ترین ارکان اقتصادی کشور شناخته می‌شود که رشد یا رکود ساختار اقتصادی را با فعالیت خود رقم می‌زند. بانک‌ها و بنگاه‌های تولیدی ارتباط تنگاتنگی با یکدیگر دارند زیرا افراد و بنگاه‌های تولیدی برای فعالیت‌های اقتصادی خود به پول و سرمایه نیاز دارند که برای تامین آن به بانک مراجعه می‌کنند. فرآیند وام‌دهی و تسهیلات بانکی از طریق اسنادی که اعتبار افراد را مشخص می‌کند صورت می‌پذیرد. این فرآیند به این صورت است که بانک‌ها از محل سپرده‌ها به بنگاه‌های تولیدی کشور در صورت صلاحدید، تسهیلات ارائه می‌دهند. تسهیلات بانکی شامل امکاناتی است که از طریق آن بانک‌ها نقدینگی سرگردان در چرخه اقتصادی را به صورت هدفمند به فعالیت‌های اقتصادی تزریق می‌کنند. این چرخه تسهیلات بین بانک‌ها و بنگاه‌های تولیدی است و به این صورت است که بانک‌ها با ایجاد دارایی‌های درآمدزا در پایان هر دوره مالی به سود دست می‌یابند و با استفاده از آنها و با افزایش سرمایه، فعالیت‌های تولیدی را افزایش می‌دهند. بنابراین، نرخ سود بانکی می‌تواند در فعالیت‌های اقتصادی بنگاه‌ها اثرگذار باشد. طبق آمار و بررسی‌های صورت‌گرفته از سوی اتاق بازرگانی تهران، تسهیلات پرداختی از سال ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۷ همواره در حال افزایش بوده است به‌طوری که این نسبت در سال ۱۳۹۷ نسبت به سال ۱۳۹۶ حدود ۲۶ درصد رشد کرده است. نمودار زیر بر اساس بررسی‌های اتاق بازرگانی تهران در رابطه با تسهیلات پرداختی تهیه شده است و اهمیت تسهیلات پرداختی به بنگاه‌های داخلی را نشان می‌دهد و اینکه این تسهیلات می‌توانند نقش پررنگی در رونق داخلی داشته باشند.

البته لازم به ذکر است که به منظور رسیدن به پیشرفت و شکوفایی نیاز است که تمامی دستگاه‌ها و بخش‌های مختلف کشور با یکدیگر هماهنگ باشند و تصمیمات صحیحی را اتخاذ کنند تا شرایط ثبات برای تولیدکنندگان و بنگاه‌های داخلی فراهم باشد تا در این شرایط بتوانند به رونق دست یابند. شرایط عدم ثبات و نااطمینانی یکی دیگر از علل مشکلات تولیدکنندگان داخلی است و لزوماً تنها بانک‌ها مقصر اصلی رکود تولیدی نیستند، زیرا دلایل دیگری از جمله تصمیمات نادرست داخلی هم در این مشکلات نقش مهمی را ایفا کرده‌اند که از جمله آن می‌توان به پایین نگه داشتن نرخ ارز نسبت به تورم در سال‌های گذشته اشاره کرد. این اقدام منجر به افزایش معوقات بانک‌ها شده است و همچنین بسیاری از بنگاه‌ها و تولیدکنندگان داخلی به این دلیل دچار ورشکستگی شده‌اند. با افزایش تدریجی نرخ ارز در سال‌های گذشته، این امکان فراهم می‌بود که هم تولیدکنندگان به صادرات بیشتر تشویق می‌شدند و هم از جهش ناگهانی قیمت ارز در سال‌های اخیر جلوگیری می‌شد. در هر صورت نظرات مختلفی در این زمینه وجود دارد که یکی از آنها نقش بانک‌ها در ورشکستگی بنگاه‌های تولیدی است که در زیر به آن پرداخته شده است.

به تازگی رئیس کمیته پولی، مالی و بانکی کمیسیون اقتصادی مجلس گفته است که نرخ سود بانکی و جریمه‌های بالا و تحریم‌ها از مهم‌ترین عوامل افزایش بدهی صنعتگران و تولیدکنندگان به بانک‌ها و درنتیجه رکود در تولید هستند. به همین دلیل مجلس مصوبه حذف سود و جریمه مرکب از تسهیلات بانکی را تصویب کرد تا از این طریق بتواند بخشی از فشارها را از روی تولیدکنندگان کاهش دهد. محمدحسین حسین‌زاده‌بحرینی معتقد است عملکرد غیرشفاف بانک‌ها یکی از عوامل ایجاد مشکلات برای تولیدکننده‌های کشور است. البته این اظهارات از سوی مسوولان امر تازگی ندارد پیش از این نیز وزیر صنعت و دیگر مسوولان امر بانک‌ها را عامل بروز مشکلات بنگاه‌های اقتصادی عنوان کرده بودند. این دسته افراد اعتقاد دارند وجود جریمه‌های مرکب و سود از جمله عوامل ایجاد رکود در تولید است.

این دسته از افراد موافق حذف سود مرکب بانکی هستند و معتقدند که این اقدام می‌تواند تاثیر بسزایی در کاهش مشکلات تولیدکنندگان و افزایش رونق داشته باشد. آنها بیان می‌کنند که با ارائه سود متعارف، تولیدکنندگان احساس اطمینان بیشتری می‌کنند و در نتیجه از تسهیلات بانکی به شکل بهتری استفاده می‌کنند. همچنین معتقدند که در شرایط سخت تحریمی یکی از مهم‌ترین مشکلات واحدهای کوچک تولیدی سود مرکب بانک‌هاست زیرا این تولیدکنندگان علاوه بر رویارویی با مشکلات ناشی از تورم، تامین مواد اولیه و کاهش تقاضای بازار، باید سود تسهیلات، جریمه دیرکرد و سود مرکب را نیز پرداخت کنند. در صورتی که بانک‌ها از سود همان تسهیلات، سود دریافت می‌کنند و این سود مشکلاتی را برای متقاضیان تسهیلات فراهم می‌آورد.

در مقابل کارشناسان اقتصاد معتقدند که بسیاری از بانک‌ها با مشکلات زیادی روبه‌رو هستند، از جمله بدهی و زیان انباشته. طی گزارشی، وضعیت سود و زیان انباشته ۱۹ بانک کشور مورد بررسی قرار گرفته است که نتایج آن نشان می‌دهد از مجموع بانک‌های مورد بررسی، ۱۰ بانک کشور دارای زیان انباشته هستند. این گزارش نشان می‌دهد که بانک‌های بزرگ که دارای بیشترین جذب سپرده‌های بانکی و بیشترین تعداد سپرده‌گذار هستند، زیان انباشته بالایی میان بانک‌های کشور دارند. یکی از دلایل وقوع زیان انباشته در بانک‌های بزرگ، حرکت در مسیر پرداخت سودهای کلان به سپرده‌گذاران است. مشکل اینجاست که مجموع سود حاصل از سپرده‌گذاری، سرمایه‌گذاری و تسهیلات اعطایی بانک‌های مذکور کمتر از سود علی‌الحساب است و همان بانک‌ها به منظور تنگنای مالی و تلاش برای جذب بیشتر نقدینگی، معادل همان نرخ سود علی‌الحساب را پرداخت می‌کنند. همچنین یکی دیگر از مشکلات بانک‌های بزرگ، اعطای تسهیلات تکلیفی بانک‌های دولتی بدون توجه به منابع، به بخش‌های مختلف است که در نهایت با افزایش مطالبات معوقات، بانک در مسیر زیان انباشته قرار می‌گیرد. همچنین مسدود شدن اموال بانک‌ها در بخش‌هایی همچون املاک که به دلیل مشکل نقدشوندگی طی سال‌های اخیر، زیان قابل ‌توجهی را در این حوزه به بانک‌ها تحمیل کرده است.

بسیاری از کارشناسان اقتصادی و بانکداری معتقدند که از مهم‌ترین دلایل زیان‌ده شدن بانک‌ها، تامین نقدینگی و سود سپرده برای بانک‌هاست. به‌عبارت دیگر، بخشی از اصل سرمایه بانک‌ها به دلیل مطالبات معوق آنها از بین می‌رود و تامین سرمایه برای بانک‌ها دشوار می‌شود. به عبارت دیگر دارایی بانک‌های مشکل‌دار در واقع وام‌هایی است که هیچ‌وقت وصول نمی‌شود و به همین دلیل مجبور می‌شوند برای پرداخت سود سپرده سپرده‌گذاران از بانک مرکزی قرض بگیرند. از طرفی هم این کار باعث می‌شود که نقدینگی و تورم افزایش پیدا کند. بنابراین، باید در نظر داشت که پیش از هرچیز ابتدا باید جلوی فعالیت بانک‌های مشکل‌دار گرفته شود.

با توجه به مطالب ذکرشده می‌توان به این نتیجه رسید که چرخه تسهیلات‌دهی بانک‌ها به بنگاه‌ها و بازپرداخت این تسهیلات به بانک‌ها دچار مشکل شده است و به صورت یک چرخه و فرآیند معیوب درآمده است که نیاز به اصلاح هرچه سریع‌تر دارد تا از مشکلات بانک‌ها و تولیدکنندگان در شرایط سخت کنونی اقتصاد کاسته شود.