سیر سریع تحول

25 سال از ایجاد شبکه تلفن همراه در کشور ما می‌گذرد. می‌توان گفت این تحول و مهم‌تر از آن، گوشی‌های هوشمند موبایل و فراگیر شدن استفاده از آن یکی از مهم‌ترین پدیده‌های اجتماعی و حتی سیاسی دوران اخیر بوده و اثرات پایدار و عمیقی بر روی روابط مردم با حاکمیت گذاشته است. البته این تحول منحصر به ایران نیست و تقریباً در تمام دنیا اوضاع به همین منوال است. سیالیت اطلاعات و سرعت انتقال اخبار بسیار بالا رفته است؛ امکان ضبط وقایع در هر لحظه و هر مکان توسط هر فرد، باعث شده است تا ساختن افکار عمومی از انحصار ابررسانه‌ها خارج شده و تصویری جدید از هر کشور /فرهنگ /دولت در ذهن مخاطبان سایر کشورها شکل بگیرد.

قسمت جذاب و البته کمی دلهره‌آور ماجرا اینجاست که اولین پیام کوتاه کشور کمتر از دو دهه پیش، یعنی در سال 1381 در شبکه تلفن همراه ارسال شده و تنها چند سال از همه‌گیر شدن تلفن هوشمند می‌گذرد. سیر فوق‌العاده سریع پیشرفت فناوری در این حوزه و ارائه دائم امکانات و برنامه‌های جدید باعث شده تا پیش‌بینی جهت نهایی این تحولات بسیار سخت و ای‌بسا ناممکن باشد.

اگر بخواهیم تغییرات ناشی از تلفن همراه و گوشی‌های هوشمند در ساحت اجتماعی و سیاسی جامعه را بررسی کنیم، اقلاً چهار پدیده زیر قابل شناسایی و احصاست:

1- بازتعریف روابط اجتماعی: شبکه‌های اجتماعی امکان حفظ دوستی‌های قدیمی و همچنین ایجاد روابط جدیدی را که در گذشته امکان نداشتند فراهم کرده‌اند. در عین حال، تحقیقات اخیر ثابت کرده است به علت افزایش شدید جریان ورودی اطلاعات به ذهن افراد میزان حساسیت آنها نسبت به تحولات در زندگی دوستان و نزدیکانشان، مانند اخبار فوت و ازدواج و موفقیت‌های شغلی و...، کم شده و روابط از عمق کمتری برخوردار هستند. از سوی دیگر، به علت تمایل افراد برای ارائه تصویری عموماً شاد و مثبت از خود، حس مقایسه و رقابت در ارتباطات اجتماعی مبتنی بر فضای مجازی تقویت شده است. در نتیجه ایجاد شبکه‌های اجتماعی حداقل تا اینجای کار کمکی به کم شدن حس تنهایی در افراد نکرده و حتی در مواردی عکس آن عمل کرده است. اما در هر صورت، این قابل انکار نیست که دسترس‌پذیری افراد، از دوستان قدیمی گرفته تا تجار و سیاستمداران و...، افزایش چشمگیری پیدا کرده است.

2- تغییر فضای کسب‌وکار: فراگیر شدن استفاده از گوشی‌های هوشمند، باعث شده تا رسانه‌های اصلی و کانون توجهات مردم از ابزارهای سنتی مانند کانال‌های تلویزیونی و بیلبوردهای شهری به صفحه گوشی آنها منتقل شود. چنین تغییر توجهی، باعث شده تا اکثر تصمیمات مالی مانند خرید انواع کالاها و خدمات در همان قاب گوشی گرفته شده و نقش اپلیکیشن‌هایی که در آنها تراکنش مالی اتفاق می‌افتد شدیداً پررنگ شود. از همین‌روست که برخلاف سابق هم‌اکنون از 10 شرکت اول بورس نیویورک از نظر ارزش بازار، شش‌تای آنها شرکت‌های به نوعی مرتبط با فناوری اطلاعات هستند. البته این تحول فقط مربوط به شرکت‌های بالای جدول نیست؛ بیش از 80 درصد از 48 عرضه اولیه سهام شرکت‌های تکنولوژی‌محور در دو بازار سهام نیویورک و نزدک در سال 2018، مربوط به شرکت‌هایی با استراتژی متمرکز بر موبایل بوده است. همچنین این شرکت‌ها، حدود 95 درصد از مجموع ارزش معاملات صورت‌گرفته بر شرکت‌های تکنولوژی‌محور در این سال را به خود اختصاص داده‌اند. در نهایت، ارزشگذاری متوسط شرکت‌های تکنولوژی‌محور با استراتژی توسعه محصول با محوریت موبایل، در عرضه اولیه سهام حدوداً چهار برابر ارزشگذاری شرکت‌های غیرمتمرکز بر موبایل است که نسبت به سال 2017 رشد سه و نیم برابری را تجربه کرده است. در واقع، استارت‌آپ‌های متمرکز بر موبایل، روزبه‌روز بیشتر و باارزش‌تر می‌شوند.

3- گردش آزاد اطلاعات: از دو سده قبل تا دو دهه پیش، وسیله مورد نیاز برای در جریان اخبار قرار گرفتن و تحولات ملی و بین‌المللی روزنامه‌ها بوده است. البته در میانه راه رادیو و در نهایت تلویزیون نیز به رسانه‌های مکتوب اضافه شده‌اند. متوسط زمان مورد نیاز برای رساندن اخبار به مخاطبان نیز از حدود یک هفته در دو سده پیش به کمتر از یک ساعت که زمان مورد نیاز برای ایجاد امکانات پخش زنده است کاهش پیدا کرده بود. اما با همگانی شدن اینترنت و سپس گوشی‌های هوشمند، این زمان به کمتر از یک دقیقه کاهش پیدا کرده و هر خبر مهمی در کمتر از نیم ساعت در شبکه‌های اجتماعی تُندرو مانند توئیتر به تِرِند روز در سطح جهان تبدیل می‌شود. همچنین منشأ اخبار دیگر تنها جنگ و صلح، انعقاد قرارداد اقتصادی و تجاری و... نیستند. انتشار یک ویدئوی آماتوری از یک نقیصه که با دوربین موبایل گرفته شده است منجر به یک بحران ملی و سقوط و برآمدن دولت‌ها می‌شود.

4- تغییر مکانیسم‌های حاکم بر سیاست: با توجه به ارتباط تنگاتنگ رسانه و سیاست، نکاتی که در بند پیشین اشاره شد، به سرعت جای پای خود را در فرهنگ سیاسی کشورها نیز باز کرده است. در جوامع دموکراتیک، ابزار رقابت سیاسی و جلب توجه مردم به احزاب و رهبران سیاسی آن مبتنی بر شبکه‌های اجتماعی و کمپین‌های سیاسی در آنها شده و ایجاد موج رسانه‌ای در این شبکه‌ها روشی مرسوم و محبوب است. تحلیلگران جلب توجه ناگهانی و رشد نمایی نظرات مساعد نسبت به امانوئل مکرون در انتخابات قبلی فرانسه را عمدتاً ناشی از همین رویکرد می‌دانند. بازی در این حوزه در حدی پیچیده شده است که امکان تاثیرگذاری کشورهای دیگر بر انتخابات ملی از طریق انتشار گسترده اخبار جعلی تبدیل به یک دغدغه جهانی برای کشورهای انتخابات‌محور شده است. همچنین در کشورهایی که ساختار عمدتاً غیردموکراتیک دارند، گسترش نفوذ تلفن همراه و ابزارهای موجود در آن باعث شده تا امکان هماهنگی و ایجاد جرقه برای اعتراضات مدنی افزایش پیدا کند و کنترل‌پذیری جامعه برای هسته مرکزی قدرت کاهش پیدا کند.

علاوه بر این، امکان نظارت پس از استقرار دولت نیز برای شهروندان بیشتر فراهم شده است. نواقص و مشکلات محلی که قبلاً مورد توجه قرار نمی‌گرفتند یا به مرور زمان فراموش می‌شدند، حالا ممکن است تبدیل به کانون توجهات ملی شده و برای سیاستمداران مسوول در آن حوزه دردسرهای بزرگی ایجاد کنند. البته همان‌قدر که شبکه‌های اجتماعی کار را برای مطالبات عمومی آسان کرده است، برای سیاستمداران نیز ابزاری مفید برای کنترل همین مطالبات و ارائه گزارش به مردم و احیاناً مهندسی اذهان و افکار عمومی است. اما می‌توان گفت برآیند این تحولات به پاسخگوتر شدن هرچه بیشتر قدرت در جوامع دموکراتیک و محتاط شدن آن در سایر جوامع منتهی شده است.

به عنوان جمع‌بندی، باید اذعان کرد که دوگانه اینترنت و گوشی‌های هوشمند بیش از هر تحول فناورانه دیگری سپهر سیاسی و اجتماعی کشورها را تغییر داده است. ممکن است برخی با این نتیجه‌گیری موافق نباشند و به عنوان نمونه اثر شبکه برق عمومی، تلفن ثابت یا حتی وسایل نقلیه موتوری را بیش از تلفن همراه بدانند. اما این را در نظر بگیریم که اولاً اثرات اجتماعی و سیاسی آن فناوری‌ها محدودتر بود. و دوماً، بعد از همه‌گیر شدن روند بهبود آن فناوری‌ها کند بوده و مثلاً در مورد شبکه برق یا تلفن ثابت تحول مهمی در چند دهه اخیر شکل نگرفته است. اما در مورد تلفن همراه، نگاهی به تحولات دو دهه اخیر و انبوهی از خلاقیت‌های صورت‌گرفته، ما را به این نتیجه می‌رساند که تازه در ابتدای این مسیر هستیم و هر روز امکانات و ویژگی‌های جدیدی به این دستگاه‌های کوچک اضافه می‌شود که هر کدام می‌تواند تبعات اجتماعی و سیاسی و فرهنگی بزرگی داشته باشد. باید منتظر بود و دید.