پرش سه‌گام ایران
عملکرد لجستیک چه زیرشاخص‌هایی دارد و چگونه محاسبه می‌شود؟
امروزه توانمندی کشورها در حوزه تجارت رابطه مستقیمی با کارایی شبکه لجستیک آن کشور دارد و بهبود عملکرد لجستیکی موجب یک درصد رشد بیشتر در تولید ناخالص داخلی و دو درصد رشد بیشتر در تجارت فرامرزی شده است. ایران به عنوان کشوری ممتاز در مزیت‌های رقابتی لجستیک و حرکت به سمت مدار توسعه تجارت و ترانزیت نیازمند ایجاد و توسعه زیرساخت‌های لجستیکی است که بتواند نقاط جدا و پراکنده تجمع کالا را به یکدیگر پیوند دهد و امکان یک جریان بدون انقطاع در تجارت و زنجیره تامین کشور ایجاد کند.
امروزه توانمندی کشورها در حوزه تجارت رابطه مستقیمی با کارایی شبکه لجستیک آن کشور دارد و بهبود عملکرد لجستیکی موجب یک درصد رشد بیشتر در تولید ناخالص داخلی و دو درصد رشد بیشتر در تجارت فرامرزی شده است. ایران به عنوان کشوری ممتاز در مزیت‌های رقابتی لجستیک و حرکت به سمت مدار توسعه تجارت و ترانزیت نیازمند ایجاد و توسعه زیرساخت‌های لجستیکی است که بتواند نقاط جدا و پراکنده تجمع کالا را به یکدیگر پیوند دهد و امکان یک جریان بدون انقطاع در تجارت و زنجیره تامین کشور ایجاد کند. لجستیک سیال و پویا و تجارت شفاف و تسهیل‌شده دو بازوی رشد و توسعه اقتصاد یک کشور در بخش تجارت است. زیرساخت مورد نیاز لجستیک در سه بخش تعریف می‌شود. بخش اول معطوف به بخش توزیع، حملونقل، ناوگان و ماشین‌آلات و تجهیزات عملیات لجستیکی است. بخش دوم شامل جریان جابه‌جایی و کیفیت دسترسی به بستر عملیاتی مثل هاب‌ها و ترمینال‌های لجستیکی و بخش سوم شامل زیرساخت و بستر فناوری و اطلاعات اثربخش و سامانه‌های عملیاتی لجستیک است که مجموعه این زیرساخت‌ها بر کاهش دو عنصر کلیدی زمان و هزینه در تجارت داخلی و فرامرزی تمرکز دارند. بانک جهانی هر دو سال با ارزیابی و زمان‌سنجی فرآیند ترخیص و تشریفات گمرکی، فواصل و زیرساخت‌های لجستیک داخلی، بخش خدمات و جریان ورود و خروج کالاها در مرزها و میزان دسترسی به شبکه لجستیک، رتبه شاخص عملکرد لجستیک هر کشور را در بین 150 تا 160 کشور منتشر می‌کند. اساساً شاخص عملکرد لجستیک یک ابزار سنجش تعاملی است و داده‌های کمی در مورد عملکرد اجزای اصلی زنجیره تدارکات هر کشور شامل اقدامات کیفی و کمی است که در شش زیرشاخص طبقه‌بندی می‌شوند. البته باید توجه داشت که هر شاخص به‌تنهایی یک حوزه عملکردی را دربر دارد و مبین چالش‌ها و نقاط قوت زنجیره تامین و تدارکات هر کشور در همان حوزه است که می‌تواند منجر به مجموعه اقداماتی برای شناسایی، برنامه‌ریزی و بهبود عملکرد آن حوزه شود اما هیچ یک از شش زیرشاخص به‌تنهایی بیانگر عملکرد لجستیکی نیست.
شش زیر شاخص به شرح زیر است:
1- کارایی فرآیندها و تشریفات گمرکی (سرعت، سادگی و قابل پیش‌بینی بودن تشریفات اداری مثل فرآیندهای گمرکی)
2- کیفیت زیرساخت‌های تجاری و حملونقل (مثل مبادی ورودی، راه‌آهن، جاده‌ها، تکنولوژی اطلاعات)
3- سهولت دسترسی به کالاها با نرخ‌های رقابتی
4- شایستگی و کیفیت خدمات لجستیکی (متصدیان حملونقل، فورواردر و کریرها و کارگزاران گمرک)
5- توانایی در رصد و ردیابی کالاهای ارسالی
6- مطلوبیت زمان تحویل محموله به مشتری در زمان برنامه‌ریزی‌شده یا زمان مورد انتظار.
شاخص کلی عملکرد لجستیکی ایران در محدوده سه سال 2017-2016 و 2018 و در دو گزارش آخر (ال‌پی‌آی) بهبودی 50 پله‌ای را تجربه کرد. بهبود رتبه ایران شامل 18 پله در گزارش سال 2016 و 32 پله در گزارش سال 2018 بانک جهانی بود. شاخص کلی عملکرد لجستیکی کشورمان در سال‌های 2010 رتبه 103، در سال 2012 رتبه 112 و در سال 2014 رتبه 114 بود که همواره شاهد افت بود و این روند از سال 2014 و همزمان با ایجاد سامانه الکترونیکی در کشور که از جمله می‌توان به اجرای موفق پنجره واحد گمرک، سامانه جامع تجارت وزارت صمت و مکانیزاسیون بخش‌هایی از حوزه حملونقل دریایی، جاده‌ای و خدمات بندری اشاره کرد تغییر جهت داده و روبه بهبود رفت به طوری که در سال 2016 رتبه ایران به 96 بهبود پیدا کرد که در نوع خود قابل توجه بود و نهایتاً در سال 2018 رتبه ایران با جهشی 32 پله‌ای به رتبه 64 بهبود پیدا کرد که بیانگر یک جهش مطلوب در شبکه لجستیک کشور است.
گمرک ایران از نیمه سال 92 اقدام به راه‌اندازی پنجره واحد گمرکی کرد و در مدت کمتر از چهار سال موفق به مکانیزاسیون تمام‌رویه‌ای گمرکی بر بستر برخط شد. این اقدام سنجیده موجب شد تا صاحبان کالا بدون نیاز به رفت و آمد تمامی تشریفات گمرکی را از یک وبگاه انجام دهند که منجر به کاهش هزینه و زمان تشریفات گمرکی شد. البته آنچه ذکر شد تشریفات گمرکی است و انجام پروسه ترخیص کالا علاوه بر تشریفات گمرکی نیازمند اخذ مجوز از سازمان‌ها و دستگاه‌های مجوزدهنده است که با ایجاد و استقرار سامانه جامع تجارت سایر خدمات بخش‌های بازرگانی نیز بر بستر برخط به صاحبان کالا خدمات خود را ارائه دادند. مجموعه این اقدامات موجب کاهش زمان و هزینه و بهبود رتبه زیرشاخص کارایی فرآیندهای ترخیص و تشریفات گمرکی از رتبه 133 در سال 2014 به رتبه 110 در سال 2016 و رتبه 71 در سال 2018 شد که در نهایت 62 پله بهبود فرآیندهای ترخیص از سال 2014 تا 2018 در کارنامه ایران ثبت شد که در بین زیرشاخص‌های شش‌گانه بهترین عملکرد در حوزه زیرشاخص فرآیندها و تشریفات گمرکی رقم خورد. در مجموع سایر زیرشاخص‌ها در فاصله سه‌ساله دو گزارش 2016 و 2018 به ترتیب زیر شاخص کیفیت زیرساخت‌ها 34 پله بهبود، زیرشاخص سهولت دسترسی 45 پله بهبود، زیرشاخص شایستگی و کیفیت خدمات لجستیکی 21 پله بهبود و زیرشاخص توانایی رصد و ردیابی کالا 38 پله بهبود و نهایتاً زیرشاخص تحویل به موقع کالا 25 پله بهبود داشته است. با نگاهی عمیق‌تر به بهبود هر یک از زیرشاخص‌های موثر در رتبه (ال‌پی‌آی) درمی‌یابیم هرگاه در بخش فناوری اطلاعات و تجهیز بستر عملیاتی و زیرساخت لجستیکی دولت سرمایه‌گذاری کرده است در آن حوزه شاهد رشد و توسعه، شفافیت و بهبود فضای کسب‌وکار بوده‌ایم و عمده کاهش هزینه و زمان تجارت در شاخص ال‌پی‌آی مبین این واقعیت است که در عصر فناوری اطلاعات زنجیره تامین نیازمند زبان واحد و بستر فناوری است. ایجاد یک زبان واحد در سرتاسر زنجیره تامین و استقرار یک پلت‌فورم واحد فناوری اطلاعات موجب یکپارچگی در زنجیره تامین خواهد شد. ضرورت حرکت به سمت پلت‌فورم‌های روز همچون زنجیره بلوکی و بلاک‌چین و ایجاد یک زبان واحد می‌تواند به تجمیع فعالیت‌ها و اقدامات کمک کرده و موجب هم‌بندی و شفافیت در جریان عبور و گردش کالا در کشور شود. فقدان یک زبان واحد در زنجیره لجستیک در کشور وجود یکی از موانع مهم یکپارچگی زنجیره بوده به طور مثال سازمان بنادر و شرکت‌های کشتیرانی با واحد اچ‌اس‌کد و کانتینر TEU گمرک با واحد ارزش، وزن، نگله و کدهای اچ‌اس و سازمان راهداری با واحد کامیون تن کیلومتر اقدام به تولید داده می‌کنند که موجب انقطاع داده‌های گردش کالا در کشور است. امیدواریم دولت در گام سوم با ایجاد یک پلت‌فورم یکپارچه و ملی فعالیت‌ها و خدمات جزیره‌ای سازمان‌ها و دستگاه‌های مختلف را به یکدیگر پیوند دهد تا شاهد شفافیت و ارتقای رتبه کسب‌وکار در کشور باشیم.
