رکود داخلی‌ها، کمای خارجی‌ها

شرایط بازار خودرو در مقطع فعلی و بررسی نشانه‌های این حوزه مهم از اقتصاد و تجارت همانند وضعیت بیمار به کما‌رفته‌ای است که در هنگامه به هوش آمدن است و هنوز نتوانسته به سطح پایدار قبلی برسد. در واقع بررسی شرایط فعلی بازار نشان می‌دهد بیمار به هوش آمده و اصطلاحاً به وضعیت هوشیاری رسیده ولی هنوز قادر به حرکت و جنب‌وجوش همچون قبل نیست. تغییر و تحول در تعرفه واردات اتومبیل‌های خارجی که تا حدودی در این چندسال به یک ثبات نسبی رسیده بود، ضربه سنگینی را بر پیکره نحیف این بخش وارد کرده که هرگونه چشم‌انداز رونق و امید را تیره کرده است. ضربه سنگینی که از ناحیه تعرفه‌ها وارد شده پس از رشد یکباره قیمت دلار ابعاد جدیدی به خود گرفته و موجبات کوچ تقاضا از بازار را فراهم کرده است. اگر دقیق‌تر بخواهیم به وضعیت فعلی بازار خودروهای وارداتی بپردازیم، می‌توانیم از واژه رکود عمیق نام ببریم که هنوز هم شاهد سایه سنگین آن در بازار هستیم. این مارپیچ مهیب البته با فعالیت گسترده و مخوف دلالان کار را به سطحی بسیار پیچیده رسانده به طوری که در وضعیت فعلی می‌توان تنها از اصطلاح به حاشیه رفتن بازار برای توصیف آنچه بر عرضه و تقاضای اتومبیل خارجی رفته یاد کرد. در یک دورنمای کلی، می‌توان رقم خوردن این مجموعه شرایط را نشانه‌ای از بیماری اقتصاد ایران دانست که قبلاً نیز رخ داده و به جای منطق و استدلال مبتنی بر تولید و صنعت و تجارت، رویکردی صرفاً بازاری و دلال‌مآبانه بر آن حاکم است. نشانه جالب این قضیه رشد سرسام‌آور قیمت خودروهای خارجی بوده که برای بعضی مدل‌ها ابعاد عجیبی به خود گرفته و حتی رویکرد طنز و مطایبه به خود گرفته است. متاسفانه برخلاف بازارهای مدرن جهان که خریداران از طریق تحلیل بازار به خرید ترغیب یا از خرید پشیمان می‌شوند، در ایران تنها منطق دلالی بر بازار حاکم بوده و نمی‌توان برای پیش‌بینی آینده یا پیشنهاد خرید منطقی مستدل ارائه کرد. به یاد دارم در اوایل دهه 70 که باز هم با افزایش سطح تعرفه‌ها که گاه تا 300 درصد هم رشد کرد، ولی مجرای واردات بسته نشد. این رویه غیرمنطقی اما موجب شد تا واردات خودرو و تقاضای موجود در بازار برای اتومبیل‌های خارجی سرکوب شود. ما هرگز بر مبنای برنامه‌ای مدون پیش نرفته‌ایم و بازار را نوسانی مدیریت کرده‌ایم وگرنه در افق‌های بلندمدت باید اعلام می‌کردیم که برای هر بخش چه برنامه‌ای داریم. از سال 83 که کم‌کم زمزمه گشایش دوباره بازار خودرو به سوی اتومبیل‌های وارداتی شنیده شد، قرار بر این بود که به شکلی آهسته و پیوسته از حجم تعرفه‌ها کاسته شود و بازار به سوی برندهای قدرتمند خارجی باز شود. در آن موقع چشم‌انداز کلی سیاستگذار این بود که با ورود گسترده خودروهای خارجی به برندهای وطنی فشار وارد شده و رقابت موجبات افزایش کیفیت ساخته‌های وطنی را فراهم می‌کند. متاسفانه نه‌تنها این اتفاق نیفتاد که بعدها با رشد چشمگیر تعرفه‌ها روبه‌رو شده و عملاً رقابت از بازار و صنعت رخت بربست.

خودروسازان داخلی تا اینجای کار توانسته‌اند با مهار قیمت محصولات‌شان تقاضای خریداران را پاسخ داده و وضعیت مطلوبی را برای خود رقم بزنند گرچه این شرکت‌ها هم از تبعات رشد نرخ ارز دور نمانده و به نسبت بهای تولیدات خود را افزایش داده‌اند. آگاهید که وقتی نرخ ارز در ایران رشد می‌کند تاثیر خود را بر اغلب بخش‌ها و تولیدات می‌گذارد با این حال افسارگسیختگی تحمیل‌شده به بازار خودروهای وارداتی دلیل اصلی کاهش ورود خریداران به این بخش از بازار است. به هر صورت ممکن، سیاستگذار با نیت قبلی یا سهواً کاری کند که بخشی از تقاضای وارداتی به سمت تولیدکنندگان داخلی برگشت خورد ضمن اینکه پمپاژ عدم تعادل از طریق انتشار اخباری پیرامون کاهش سطح تعرفه‌ها باعث افت تقاضا در بازار وارداتی‌ها شده است.

با عنایت به اینکه به سنت هرساله نزدیک شدن به ایام عید موجبات رونق بازار را فراهم می‌کند، طبعاً خودروهای وارداتی هم در مقایسه با قبل تقاضای بیشتری خواهند داشت اما در مقایسه با سال قبل با افول مواجه شده‌ایم. نکته اصلی در تحلیل تقاضای شب عید، چشم‌اندازی است که واردکنندگان از سال 97 دارند. رشد غیرمنطقی قیمت‌ها موجب شده تا این فعالان اقتصادی امید چندانی به آینده هم نداشته باشند و سعی کنند قیمت‌های خود را با هدف پوشش هزینه‌ها بالاتر از همیشه انتخاب کنند. برخلاف روند کلی سال 91 که در آن مقطع شوک ارزی به تورمی بی‌سابقه در همه بخش‌ها منجر شد، همسویی رشد تعرفه‌ها و افزایش نرخ ارز موجب شده تا به یکباره قیمت خودروهای وارداتی به  بالاتر از سطح درآمدها رسیده و عملاً قدرت خرید خریداران کاهشی جدی را تجربه کند. این یعنی در بین مقصران بروز شرایط فعلی تنها نباید به ارز تازید و تعرفه‌ها عملاً نقش چشمگیری در بحران فعلی برعهده دارند.

اگر بخواهیم با رویکرد صنعتی به تحلیل بازار خودرو بپردازیم، باید به این نکته پیش از هر چیز اشاره کنیم که با انحصاری‌تر شدن شرایط تولید و عرضه، قیمت‌ها، تنوع و شرایط خرید به ضرر مصرف‌کنندگان چرخش کرده و چیزی هم از کیفیت و رشد واقعی عاید صنعتگران داخلی نشده است.

اما اگر سال آتی را با فرض ثبات سیاسی اقتصادی بخواهیم تحلیل کنیم، باید مهم‌ترین اتفاق حوزه خودرو در سال 97 را ورود انبوهی از خودروهای پسابرجامی بدانیم که البته این اتومبیل‌ها خیلی هم ارزان نبوده و اغلب قیمتی بالاتر از سطح قدرت خرید میانگین جامعه خواهند داشت. این اتومبیل‌ها که اغلب قیمتی بالای 100 میلیون تومان دارند، به احتمال فراوان در سال 97 هم واجد رشد قیمت بوده و به دلایل متعدد باز هم قیمت آنها آهنگی صعودی خواهد داشت. به نظر می‌رسد حتی آن دسته از اتومبیل‌هایی که طرفداران بسیاری دارند با ایجاد یک شکاف کوچک، تلاش می‌کنند تولید خود را اندکی رشد دهند بدون اینکه تعادل کلی بازار را به هم بریزند. این اتومبیل‌ها که اغلب با تکنولوژی اروپایی ساخته می‌شوند قرار است سطح بالاتری از کیفیت و ایمنی را عاید خریداران ایرانی کنند. این خودروها احتمالاً سال 97 برندگان اصلی بازار خواهند بود و صبوری برای ورودشان به بازار چندان خالی از لطف نیست.

برای سال آتی اتفاق خاصی را برای تولیدات ارزان‌قیمت بومی ملی نمی‌توان متصور بود گرچه احتمالاً با توجه به رشد سطح دستمزد، افزایش نرخ ارز و بهای تمام‌شده واردات قطعات باید منتظر یک افزایش قیمت چنددرصدی در سطح خودروهای تولید داخل باشیم.

در عین حال به نظر می‌رسد سال 97 برای محصولات چینی هم سال خوبی باشد چراکه علاوه بر مولفه قیمتی، محصولاتی مدرن‌تر از همیشه هستند. ضمناً نگاه استراتژیک خودروسازان چینی به ایران هم مزید بر علت شده و توجه خریداران ایرانی را به خود جلب کرده است. در واقع در یک رتبه‌بندی کلی، چینی‌ها از سال آینده در یک طبقه بالاتر از محصولات ایرانی قرار گرفته و به نظر حجم زیادی از تقاضای بازار را به خود جلب می‌کنند. این محصولات که میل چندانی به رقابت مستقیم با نمونه‌های ملی ندارند، بازه قیمتی 50 تا 150 میلیون تومان را در‌بر گرفته و می‌توان ادعا کرد اگر شرایط باثباتی در سطح کلان اقتصاد و سیاست داشته باشیم، باید منتظر نبرد تمام‌عیار خودروهای پسابرجامی با اتومبیل‌های چینی باشیم که نتیجه آن قطعاً به نفع مصرف‌کنندگان تمام می‌شود.

پیشنهاد خرید برای شب عید هم که کانون مرکزی یادداشت بر اساس آن بنا شده بسته به میزان نیاز خریداران تعریف می‌شود. واقعیت این است که با توجه به سطح فعلی قیمت‌ها بازار بیش از این کششی ندارد. اگر نیاز افراد به خودرو در حدی است که در ایام تعطیلات بدون اتومبیل نتوانند کاری از پیش ببرند احتمالاً این افراد به بازار ورود می‌کنند با این حال بسته به سطح تسهیلات خودروسازان برای تحریک تقاضا و سهولت خرید این حجم تقاضای جدید متغیر است. یادمان باشد بدون ارائه مشوق‌هایی که بتواند تقاضا را تحریک کند، چشم‌انداز خرید اتومبیل در پایان سال و نیز کل سال 97 رکودی است و اگر برای افزایش تقاضا تدبیری اندیشیده نشود، احتمالاً ماندگاری ابعاد بازار در حد و اندازه موجود دور از ذهن نیست. برای بیماری که در وضعیت فعلی تازه به سطح هوشیاری اولیه رسیده و قادر به تحرک نیست، نمی‌توان آینده خوبی متصور بود گرچه یک تیم پزشکی توانمند و حاذق حتماً می‌تواند به این بیمار شادی و نشاط یا حداقل توان حرکت دوباره ببخشد. متاسفانه بیماری صنعت خودرو ما یک بیماری کهنه بوده و تشخیص علاج آن فعلاً معطل مانده است.