تاریخ انتشار:
آیا وعده‌های برجام به سرانجام رسید؟
منتظران معجزه برجام
برای دانستن اینکه آیا وعده‌های برجام به سرانجام رسید یا نه، بهتر است مقاله‌ای را که استفان والت، استاد روابط بین‌الملل دانشگاه هاروارد مرداد گذشته در فارن پالسی نوشت مرور کرد.
سرگه بارسقیان / نویسنده نشریه
والت حتی مطمئن بود که ایرانی‌های باهوش از توافق تخطی نخواهند کرد؟ «چون توافق به وضوح منافع ایران را هم تامین می‌کند. اشتباه نکنید. ایران هیچ‌وقت، تاکید می‌کنم، هیچ‌وقت، توافقی امضا نخواهد کرد که در قبالش منفعت واضحی به دست نیاورد. اگر جور دیگری فکر می‌کنید، خیلی خیال‌پرداز هستید. علاوه بر این، آن‌جور توافقی که منتقدان دوست داشتند صورت بگیرد، یعنی توافقی که در آن ایران به همه خواسته‌های ما تن می‌داد، حتی با فرض عملی شدن دقیقاً توافقی بود که به محض بسته شدن این کشور تمام تلاشش را می‌کرد که از زیر آن شانه خالی کند. اگر می‌خواهید توافقی داشته باشید که دو طرف داوطلبانه به مفاد آن عمل کنند، باید آن را طوری تنظیم کنید که منافع هر دو طرف تضمین شود. این درس اول کلاس دیپلماسی است. فراموش نکنید که هیچ مدرکی وجود ندارد که نشان بدهد ایران قصد رسیدن به سلاح هسته‌ای را داشته یا چنین سلاحی در اختیار دارد. مشخص است که ایران قصدی هم برای دستیابی هرچه سریع‌تر به این سلاح ندارد. نهادهای اطلاعاتی آمریکا به این نتیجه رسیده‌اند که ایران امروز هیچ برنامه‌ای برای طراحی سلاح هسته‌ای ندارد. موضع آنها از سال ۲۰۰۷ همین بوده است. این
مساله اصلاً عجیب نیست. ایران دلایل استراتژیک منطقی و محکمی دارد که بمب هسته‌ای نخواهد، همان‌طور که دلایل استراتژیک منطقی و محکمی دارد که پتانسیل دستیابی به این بمب را در آینده در صورت ضرورت داشته باشد. اما اگر ایران پس از عقد این توافق چنین قصدی داشته باشد، دنیا به سرعت باخبر می‌شود، تحریم‌ها بازخواهند گشت، اقدام نظامی محتمل خواهد شد و تمام منفعتی که ایران از این توافق کسب کرده است باد هوا می‌شود.»
خواسته‌ای ورای برجام
والت نه ساحر است و نه پیشگو اما تمام آنچه پیش‌بینی کرده بود در این یک سال در عمل محقق شد. اما آنچه در این مرور به کار امروز ما می‌آید، یادآوری این جمله درخشان است: «این توافق کاری را خواهد کرد که از آن خواسته شده است.» برجام به گفته سوزان مالونی، عضو ارشد اندیشکده بروکینگز نه آن اندازه که مخالفان مدعی بودند وحشتناک بوده و نه توانسته بلندپروازی‌های موافقان را پاسخ بدهد. همه نگرانی‌هایی که سیاست آمریکا مقابل ایران را طی یک نسل گذشته شکل می‌داد، همچنان به قوت خود باقی است. به همان ترتیب خشم و انزجار از آمریکا در ایران نیز به قوت خود باقی مانده است. اما «واقعیت مهم این است که برجام یک مبادله و نه یک تحول بود. همان‌طور که اوباما گفته، هدف از برجام رسیدگی به تنها یک مشکل بوده است و از این نظر می‌توان آن را موفقیتی نسبی خواند و ارزش این موفقیت نسبی نیز نباید دست‌کم گرفته شود. اما متاسفانه در اغلب موارد در آمریکا، در ایران و در خاورمیانه نگاه گسترده‌تری به برجام وجود دارد. به طور مثال برخی آن را حاکی از بهبود روابط میان ایران و آمریکا یا ابزاری برای مقابله با خشونت‌های قومی در منطقه می‌بینند. برای برقراری روابط
معمول میان واشنگتن و تهران، آمریکا به یک استراتژی جدید نیاز دارد که ورای برجام خواهد بود.»
آنچه امروز عده‌ای را درباره اصل تحقق وعده‌های برجام و ابقای تحریم‌ها در ایران به تردید انداخته، به این خاطر است که دامنه انتظارات از برجام را گسترش داده‌اند. به قول سیدعباس عراقچی، رئیس ستاد پیگیری اجرای برجام قرار نبود تحریم‌های غیرهسته‌ای برداشته شود و «مگر ما در فعالیت‌های موشکی خود تغییری داده‌ایم که انتظار داشته باشیم تحریم‌های مرتبط با موشکی برداشته شود. ما صرفاً درباره موضوع هسته‌ای و تحریم‌های هسته‌ای مذاکره کردیم. تحریم‌های موشکی همچنان به قوت خود باقی است؛ چرا که در این باره مذاکره نکردیم یا درباره تحریم‌های اولیه و تروریسم که مربوط به روابط دوجانبه میان ایران و آمریکا و حمایت ما از جنبش‌های مقاومت است که از نظر غربی‌ها در چارچوب گروه‌های تروریستی خوانده می‌شوند.»
آنچه با برجام به دست آمد
گزارش ۴۱صفحه‌ای که وزارت خارجه به مجلس فرستاد و شرح اجرای سه‌ماهه برجام از فروردین تا تیر ۹۵ بود، به وضوح نشان داد که مشکل نه در دستاوردهای برجامی که در محدودیت‌های غیربرجامی است. این گزارش می‌گوید: فعالیت‌های تولیدی کارخانه آب‌سنگین اراک کماکان ادامه دارد. میزان ذخایر آب‌سنگین تا ۱۳۰ تن با لحاظ کردن دو برابر مقدار مورد نیاز کشور حفظ شده است. تولید سالانه کارخانه آب‌سنگین به حدود ۲۵ تن رسیده و این در حالی است که نیاز کشور در موارد غیر از رآکتور برای هر سال کمتر از یک تن است. ۳۲ تن از آب‌سنگین مازاد کشور توسط یک خریدار آمریکایی خریداری شده که پس از واریز تقریباً کل وجه معامله به حساب سازمان انرژی اتمی نزد بانک تجارت، در عمان به خریدار تحویل شد. مذاکره به منظور فروش آب‌سنگین به چند کشور دیگر از جمله روسیه در دست پیگیری است. غنی‌سازی در نطنز با تعداد ۵۰۶۰ سانتریفیوژ در قالب ۳۰ آبشار ادامه دارد.
سانتریفیوژهای مازاد برای جایگزینی سانتریفیوژهای مستهلک جمع‌آوری و وارد انبار شده‌اند. بخش عمده‌ای از سانتریفیوژهای جمع‌آوری‌شده قبل از برجام نیز در حال غنی‌سازی نبودند. حدود ۲۰ رئیس کشور، ۱۷ نخست‌وزیر، معاون رئیس‌جمهور و رئیس مجلس، بیش از ۴۰ وزیر خارجه، ۸۰ وزیر اقتصادی، قریب به ۳۵۰ هیات اقتصادی و بازرگانی چند ده و حتی چند صد‌نفره به ایران سفر کرده‌اند که پیامد آن انعقاد صدها یادداشت تفاهم، موافقتنامه و قرارداد بوده است. حساب‌های بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران نزد دیگر بانک‌های مرکزی به خصوص در حوزه اروپا در حال بازگشایی و فعالیت مجدد است.
اتصالات بانکی و پیام‌رسانی مالی (سوئیفت) بین تمام بانک‌های کشور به جز بانک‌های تحریمی با بانک‌های کارگزار در کشورهای اتریش، اسپانیا، اسلواکی، اوکراین، آلمان، انگلستان، ایتالیا، بحرین، بلژیک، بنگلادش، چین، روسیه، ترکیه، ژاپن، سوئد، فرانسه، کره جنوبی، مالزی، نپال، هلند و هند به صورت دوسویه برقرار شده است. مشکلات بیمه‌ای و بیمه اتکایی شرکت کشتیرانی جمهوری اسلامی مرتفع شده و کشتی‌های این شرکت هم اکنون تا ۵۸۰ میلیون دلار پوشش بیمه‌ای دریافت می‌کنند که حتی بیش از حد مورد نیاز است.
بعد از اجرایی شدن برجام صادرات محصولات پتروشیمی کشور رشد ۳۰ الی ۳۷درصدی داشته است. قرارداد خرید ۱۱۸ هواپیما با ایرباس در حال نهایی شدن است. تفاهم اولیه با شرکت بوئینگ برای تامین ۸۰ هواپیما به ارزش 6 /17 میلیارد دلار به دست آمده است. قرارداد خرید ۲۰ هواپیما از شرکت ای‌تی‌آر ایتالیا هم نهایی شده است.
طی این مدت توانستیم عمده مطالبات خود را تسویه کنیم؛ یکی از آنها کمپانی شل بود که دو میلیارد دلار دریافت کردیم، دیگری تسویه مطالبات نفتی با هند و توافق دریافت بیش از شش میلیارد یورو مطالبات معوقه در یک روند سه‌ماهه بود.
طبق این گزارش در سه ماه گذشته ۳۶ درخواست سرمایه‌گذاری به ارزش تقریبی 3 /6 میلیارد دلار به دبیرخانه هیات سرمایه‌گذاری خارجی ارسال و مجموعاً حدود ۵۰ طرح سرمایه‌گذاری به ارزش تقریبی 1 /4 میلیارد دلار مطرح و بررسی شده و هماهنگی‌های لازم از سوی سازمان سرمایه‌گذاری و کمک‌های اقتصادی و فنی ایران جهت اخذ ۱۵۰ مجوز مرتبط با سرمایه‌گذاری در سایر دستگاه‌ها صورت گرفته است.
این گزارش را مقایسه کنیم با گزارش مرکز مطالعات بازار فایننشال تایمز که بر مبنای آن تنها در نیمه نخست سال ۲۰۱۶ تعداد ۲۲ پروژه سرمایه‌گذاری خارجی در ایران آغاز شده که این میزان بالاترین نرخ سرمایه‌گذاری فصلی از سال ۲۰۰۳ تاکنون به شمار می‌آید. کره جنوبی و آلمان بیشترین سهم از سرمایه‌گذاری‌های انجام‌شده در این فصل را به ارزش 15 /2 میلیارد دلار از مجموع 49 /3 میلیارد دلار به خود اختصاص داده‌اند. تنها در نیمه نخست سال جاری میلادی با اجرای پروژه‌های سرمایه‌گذاری خارجی حدود 5376 شغل در ایران ایجاد شده است.
آجرهای کهنه دیوار تحریم
پس برجام کاری را که از او خواسته شده بود کرده؛ اگر استعاره محمدجواد ظریف وزیر خارجه را وام بگیریم «می‌توانیم به برجام نمره ۵ یا ۱۵ یا ۹۵ بدهیم که اگر از هر یک از این نمرات همراه با هم استفاده کنیم برجام می‌تواند زمینه بسیار خوبی برای کشورمان باشد ولی اگر از همان نمره ۵ یا ۹۵ هم استفاده نکنیم به زیر صفر تبدیل می‌شود. پس باید از فرصتی که ایجاد شده، استفاده کرد.» در واقع آنچه باید امروز به آن نمره دهیم، نه خود برجام که دیگر سند محقق است، بلکه میزان اجرای تعهدات طرفین است که ظریف به آمریکایی‌ها نمره پایینی می‌دهد و پس از آن میزان استفاده از فرصتی که در فراروی ایران و حتی آمریکا قرار دارد. حتی ۷۵ شخصیت سیاسی، مدنی و نظامی آمریکایی که در سالگرد امضای برجام به باراک اوباما نامه نوشتند هم این را توصیه کردند که «ایالات متحده آمریکا باید سیاستی را که به افزایش شانس‌های همکاری با ایران می‌انجامد افزایش داده و تقابل را به حداقل برساند.» آنها این نامه را در شرایطی نوشتند که در مجلس نمایندگان آمریکا تلاش‌هایی برای تصویب لوایحی در جریان بود که راه را برای اعمال تحریم‌های جدید علیه ایران هموار سازند. لوایحی که در پاسخ به
ادامه برنامه موشک‌های بلندبرد ایران، ادعای حمایت از تروریسم و نقض حقوق بشر تنظیم و طرح شده است. به واقع مخالفان توافق در آمریکا هم به ناچار در عرصه غیرهسته‌ای مشکل‌تراشی می‌کنند. آنچه به کمک‌شان می‌آید هم ابقای آجرهایی از دیوار بلند تحریم‌هاست که قرار نبود با برجام پتک بر سرشان فرود آید و فرو ریزد. آنچه در گزارش وزارت خارجه ایران به «محدودیت‌های غیربرجامی» تعبیر و نوشته شده است: در حال حاضر بانک‌های خارجی از انتقال حواله ارزی به دلار آمریکا برای اشخاص حقیقی و حقوقی مرتبط با دولت جمهوری اسلامی ایران خودداری می‌کنند. هر چند ارائه اسکناس دلار آمریکا به دولت ایران در چارچوب برجام بلامانع توصیف شده است، ولیکن به دلیل ممنوعیت مبادلات بانکی با موسسات آمریکایی بر اساس تحریم‌های اولیه این کشور علیه جمهوری اسلامی ایران، نقل و انتقالات بانکی به دلار به دلیل ضرورت دخالت موسسات آمریکایی همچنان برای ایران ناممکن است.
برخی از این آجرها در سال ۱۳۷۴ بنا نهاده شد که با اعلام ادامه وضعیت اضطراری علیه جمهوری اسلامی ایران هرگونه تجارت با ایران یا سرمایه‌گذاری در ایران توسط اشخاص (حقیقی و حقوقی) آمریکایی را ممنوع اعلام کرد. به واقع در این سال تحریم‌های ایجادشده در آغاز انقلاب، تشدید شد و «تحریم‌های اولیه» خوانده می‌شود. چنان‌که گزارش وزارت خارجه ایران هم تصریح می‌کند یکی از چالش‌های فعلی تداخل تحریم‌های لغوشده و نشده و تاثیر تحریم‌های لغونشده بر تحریم‌های مرتبط با هسته‌ای است. تحریم‌هایی که در ارتباط با توسعه توانمندی موشکی و تسلیحاتی، حقوق بشر، مواد مخدر، تروریسم و مداخله در سوریه از سوی آمریکا و اروپا وضع شده و استمرار یافته‌اند، تاثیرات خود را کم یا زیاد بر تحریم‌های مرتبط با هسته‌ای که لغو شده‌اند، بر جا می‌گذارند.
مشکل دیگر این بود که قبلاً با استمرار و تشدید تحریم‌های هسته‌ای علیه ایران، عملاً دیگر موانع تجارت با ایران گم می‌شد. نام ایران از سال ۱۳۸۸ در صدر لیست کشورهای دارای ریسک بالای پولشویی و تامین مالی تروریسم اعلامی از سوی گروه ویژه اقدام مالی (FATF) قرار داشت که طبق این لیست بسیاری از بانک‌ها و موسسات مالی بین‌المللی از برقراری روابط کارگزاری با بانک‌ها و موسسات ایرانی خودداری می‌کردند. تا وقتی که با برجام تحریم‌های هسته‌ای لغو نشده بود، و اصولاً همکاری بانکی با طرف ایرانی وجود نداشت، این محدودیت چندان خودنمایی نمی‌کرد. گرچه در اجلاس اخیر خود فاتف موقعیت ایران از کشوری که علیه او تقاضای «اقدام متقابل» شده بود به وضعیت کشوری که «با رعایت احتیاط کامل» می‌توان با او تعامل بانکی و مالی داشت ارتقا داده شد و سازمان همکاری‌ها و توسعه اقتصادی (OECD) ریسک تعامل مالی با ایران را از هفت (بالاترین ریسک) به شش کاهش داد. بهترین رتبه ایران در طول سال‌های پس از انقلاب، رتبه چهار در مقطع کوتاهی در حدود سال‌های 1379 و 1380 بود. در گزارش وزارت خارجه نیز تصریح شده که حرکت در چارچوب گروه FATF دسترسی سیستم مالی و بانکی جمهوری
اسلامی ایران به بازارهای مالی بین‌المللی را تسهیل کرده، ریسک همکاری‌های اقتصادی با کشور را کاهش داده و زمینه حضور بنگاه‌های اقتصادی خارجی در تعاملات اقتصادی با کشورمان را فراهم می‌کند. با این حال همکاری ایران با FATF در چارچوب قوانین مبارزه با پولشویی و مبارزه با تامین مالی تروریسم مصوب مجلس شورای اسلامی و منطبق با قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران خواهد بود و مقابله با منابع مالی گروه‌های تروریستی تکفیری و گروهک‌های مشابه تروریستی را دربر خواهد گرفت.
این را هم باید در نظر داشت که معاونت اطلاعات مالی و تروریسم وزارت خزانه‌داری آمریکا، سازمان مبارزه با جرائم مالی، سازمان مالیاتی و دفتر نظارت و کنترل دارایی‌های خارجی در آمریکا نسبت به برقراری روابط کارگزاری بانک‌ها و موسسات مالی بین‌المللی با طرف ایرانی خود مانع‌تراشی می‌کنند. دفتر نظارت و کنترل دارایی‌های خارجی که مسوولیت اصلی اعمال و مدیریت تحریم‌ها علیه بانک‌ها و موسسات مالی را بر عهده دارد زیر نظر مستقیم معاونت اطلاعات مالی و تروریسم وزارت خزانه‌داری فعالیت می‌کند.
طبق گزارش وزارت خارجه ایران این دفتر با انتشار اسامی افراد و شرکت‌ها در قالب فهرست تحت کنترل، از تمامی بانک‌ها و موسسات مالی داخل و خارج آمریکا می‌خواهد تا نسبت به توقیف یا عدم ارائه خدمت به این اشخاص اقدام کنند. پس از لغو تحریم‌های هسته‌ای، عمده فعالیت این دفتر نظارت بر تحریم‌ها علیه افراد و موسسات ایرانی که در قالب سایر بهانه‌های موجود از جمله تروریسم و تامین مالی آن، حقوق بشر و آزمایش‌های موشکی مورد تحریم قرار گرفته بودند، متمرکز شد.
با مایوسان برجام
شاید این روزها برای عده‌ای که از اعجاز برجام مایوسند تکرار این گفته‌های جان‌اف کندی رئیس‌جمهوری پیشین آمریکا در سال ۱۹۶۳ پس از توافق با شوروی بر سر منع آزمایش سلاح‌های اتمی موثر باشد: «این یک پیروزی برای یک طرف نیست. این یک پیروزی برای بشریت است. این معاهده تمام منازعه‌ها را حل نمی‌کند، یا باعث چشم‌پوشی کمونیست‌ها از جاه‌طلبی‌هایشان نمی‌شود یا تمام خطر جنگ‌ها را حذف نمی‌کند. این توافق نیاز تسلیحاتی ما را کاهش نمی‌دهد. اما گامی مهم به سوی صلح و گامی مهم برای دور شدن از جنگ است.»
امروز هم حسن روحانی و هم باراک اوباما می‌گویند برجام مانع جنگ شد. پس این یک پیروزی برای همگان است، نه فقط ایران و آمریکا که برای دیپلماسی.
دیدگاه تان را بنویسید