فرصتی برای شفافیت تجارت

(Trade Facilitation Agreement) TFA یک توافق در داخل سازمان تجارت جهانی (WTO) است و بحث خارج از WTO نیست. در اجلاس سال 2013 وزیران WTO در بالی اندونزی مجموعه‌ای مورد توافق قرار گرفت که آن هم در قالب مذاکرات دور دوحه قطر بود. اتفاقاً آن مذاکرات دور دوحه خیلی طولانی شده و توافقات آن مرتب به تاخیر افتاده بود تا اینکه در اجلاس بالی اندونزی توافق نسبی در WTO حاصل شد و یک سری موافقتنامه در آن اجلاس به وجود آمد که یکی از آنها TFA بود. این موافقتنامه در سال 2014 جزو برنامه‌های WTO قرار گرفت تا کشورهای عضو آن را تصویب کنند. پس این موضوع قدیمی نیست اما از نوامبر سال 2014 به بعد جدی‌تر مطرح شده است. در حال حاضر 164 کشور عضو سازمان تجارت جهانی هستند که طبق مقررات WTO هر موافقتنامه جدیدی باید به تصویب دو‌سوم کشورهای عضو برسد تا جزو اصول WTO ثبت شود. تاکنون بیش از 70 کشور عضو WTO موافقتنامه TFA را تایید کرده‌اند و این در حالی است که باید 110 کشور عضو WTO آن را تایید کنند. پیش‌بینی ICC (اتاق بازرگانی بین‌المللی) این بود که تا پایان امسال 110 کشور عضو WTO موافقتنامه TFA را تصویب کنند. اما به نظر من، تا پایان امسال این اتفاق نمی‌افتد و در سال 2017 که 110 کشور عضو سازمان تجارت جهانی موافقتنامه TFA را تصویب کنند این موافقتنامه جزو اصول WTO شده و برای همه کشورهای عضو قابل اجرا می‌شود. علت این تاخیر هم آن است که کشورهای مختلف این موافقتنامه را باید در داخل کشورشان به تصویب مجالس آن کشور برسانند و گاهی درباره مفاد این موافقتنامه حرف‌هایی دارند. تصور کنید تمام مجالس 110 کشور باید مفاد این موافقتنامه را تصویب کنند، بنابراین پروسه زمانبری است و امکان دارد حتی کشوری آن را تصویب نکند. در هر صورت هر وقت دوسوم کشورهای عضو WTO این موافقتنامه را تصویب کنند این موافقتنامه برای اعضای WTO الزام‌آور خواهد شد. البته خوب است بدانیم که در کنار آن 164 عضو WTO 20 عضو ناظر هم وجود دارند که از جمله آنها کشور ماست.

‌حال اگر این کشورهای عضو WTO موافقتنامه TFA را تصویب کنند و کشوری مانند ایران که هنوز عضو WTO نیست هم این موافقتنامه را اجرا کند، چه مزایایی می‌توان برای بهره‌مندی از این موافقتنامه برشمرد؟

محور اصلی TFA شفاف‌سازی ضوابط و مقررات حاکم بر ورود و خروج کالا در مرزهای کشور است، به گونه‌ای که تجار کشورهای دیگر بدانند مبادله هر کالایی با آنها چه مقرراتی دارد و چقدر زمان می‌برد. OECD (سازمان همکاری و توسعه اقتصادی) در سال 2015 از میزان هزینه‌ای که اجرای TFA می‌تواند کاهش دهد برآوردی داشته است. این سازمان کشورها را به چهار دسته کشورهای با درآمد کم، کشورهای با درآمد کم متوسط، کشورهای با درآمد بالای متوسط و کشورهای توسعه‌یافته تقسیم و پیش‌بینی کرده اجرای TFA برای کشورهای با درآمد بالای متوسط مانند ایران بین 8 /12 تا 6 /14 درصد کاهش هزینه به همراه خواهد داشت. این میزان هم ‌بستگی به این دارد که آن کشور TFA را یا به صورت کامل (اعم از اجباری و اختیاری) یا اینکه تنها بخش اجباری را عملی کند که اولی 6 /14 درصد و دومی 8 /12 درصد کاهش هزینه‌های تجاری را برای کشورهای مورد اشاره در پی دارد. با این حال توجه کنید که TFA موضوع جدیدی هم نیست، برخی از بندهای آن همان بندهایی است که در مقررات گات (موافقتنامه عمومی تعرفه و تجارت مصوب سال ۱۹۴۸) هم بود. اما اکنون TFA آن موارد را شفاف‌تر مطرح و به ضابطه تبدیل کرده است. تاکنون هم کشورهایی که بر اساس منافع خود و با ضوابط مشخص و شفافیت عمل می‌کردند اکنون به صورت 24 ساعته کالاها را از گمرک خود ترخیص می‌کنند. خب معلوم است هزینه تجارت در گمرک‌هایی که 24ساعته کالا ترخیص می‌کنند با گمرک‌هایی که خیلی کمتر فعال هستند متفاوت است. با پذیرش TFA می‌توان با تغییرات در چنین مواردی هزینه تجارت را کاهش داد.

‌موارد مورد اشاره شما بیشتر مربوط به فرصت‌هایی است که با اجرای TFA به دست می‌آید اما اجرای این موافقتنامه از نظر مالی و غیرمالی چه هزینه‌هایی دارد؟

شما اگر فرآیند ارزیابی کالا در گمرک و مقررات را شفاف کنید معلوم است که هزینه‌ها کاهش می‌یابد. معمولاً در کشور ما دریافت مجوزها خیلی زمان می‌برد. TFA می‌گوید اگر موارد این‌چنینی را خیلی شفاف بگویید و ضوابط را به صورتی اعلام کنید که تاجر با نگاهی مختصر به آن بتواند پی به انواع مجوزها ببرد و امکان اخذ مجوز به صورت یکجا به وجود آید هزینه‌های تجارت کاهش می‌یابد. در نظر هم داشته باشید 80 درصد مسائل مرتبط با TFA مربوط به گمرک است. به همین دلیل وقتی TFA در سازمان تجارت جهانی مطرح شد، ما با اولین نهاد دولتی‌ای که مذاکره کردیم گمرک ایران بود. خوشبختانه رئیس‌کل گمرک هم بسیار مسلط به مسائل مربوط به سازمان تجارت جهانی است و ما شاهد بودیم دست‌اندرکاران گمرکات، قبل از ما مسائل مربوط به TFA را دریافت و کارهایی را شروع کردند. مساله اصلی ساده‌سازی ورود و خروج کالاست، حالا اگر عضو WTO بودیم یا باید اکنون مفاد TFA را به مجلس خود می‌بردیم که تصویب کند یا اینکه اگر دو‌سوم کشورهای عضو سازمان تجارت جهانی آن را تصویب می‌کردند ما هم مجبور بودیم مفاد TFA را رعایت کنیم. در همین حال توجه کنید TFA علاوه بر تسهیل ورود و خروج، یک نوع ارتباط شبکه‌ای بین گمرک‌ها را هم ایجاد می‌کند و این برای ما خیلی می‌تواند مفید باشد. یعنی اینکه هر لحظه کسانی که در این زنجیره باشند می‌توانند کالایی مشخص را از گمرکی که صادر شده،‌ مانیتور کنند تا اینکه ببینند چگونه کالا به دست مصرف‌کننده می‌رسد. شفاف شدن روند تجارت خیلی مناسب است اما کشور ما در شرایطی قرار دارد که این نوع شفاف‌سازی‌ها را شاید نتواند به راحتی بپذیرد. مثلاً اکنون مسوولان گفته‌اند تعدادی از بنادر در ایران وجود دارند که در آمارها منعکس نیست. خب، اگر این درست باشد پس چطور می‌توان مقررات TFA را پذیرفت؟ بنابراین پیاده کردن TFA اصولاً شفاف‌سازی می‌خواهد. اما ما گاهی مجبور بودیم کارهای غیرشفاف کنیم. وقتی شما در شرایط تحریم قرار می‌گیرید، مجبور هستید راه‌های غیرقانونی را برای خود در نظر بگیرید. یعنی با آگاهی خودت را به قاچاقچی تبدیل می‌کنی. قاچاق یعنی کالایی را به صورت غیرقانونی مبادله کردن. ما در دوران تحریم افرادی که کارها را به صورت قاچاق انجام می‌دادند تشویق کردیم.

‌بله، در دوره‌هایی اصلاً دور زدن تحریم ارزش شد.

بله، همین‌طور است. اما خب اکنون بخش عمده‌ای از آن تحریم‌ها رفع شده، اما آن ارزش چه شد؟ آیا آنهایی که از این محل درآمد داشتند و ضمناً مساله‌ای از مملکت را حل می‌کردند امروز هم باید مانند گذشته رفتار کنند؟ اگر قرار است مانند گذشته نباشیم پس دیگر نباید بنادر غیرمجاز داشته باشیم. یکی از مواردی که WTO و سازمان‌های بین‌المللی به شدت روی آن در حال کار هستند این است که کشورها نسبت به هم متعهد شوند که قوانین را به صورت مناسبی رعایت کنند. قوانین باید شفاف شود و مردم هم باید آن را رعایت کنند. اما در کشور ما مثلاً قانون ماهواره را ملاحظه کنید. من باید رعایت کنم یا نکنم؟ ما اکنون تعدادی قوانین داریم که به دلیل شرایط خاص یک دوره زمانی به وجود آمده بودند و وقتی که آن شرایط تمام شد، ما آن قوانین را تغییر ندادیم و برای روز مبادا نگه داشتیم. اما این یک زیان بسیار بزرگ به اداره جامعه می‌زند و آن، این است که تکلیف مردم برای رعایت قوانین مشخص نیست. وقتی من یاد گرفتم قوانین ماهواره را می‌شود رعایت نکرد، پس بنابراین قانون گمرک را هم رعایت نمی‌کنم. این یک مساله است، مساله دیگر این است که در دوره تحریم‌ها تقریباً همه تجار ما، مجبور شدند تحریم‌ها را دور بزنند و کسانی که توانایی انجام این کار را به دست آوردند،‌ انسان‌های ارزشمندی شدند. حال که شرایط عادی شده و ما داریم درباره مسائلی مانند موافقتنامه TFA بحث می‌کنیم، تکلیف آن فعالان اقتصادی چه می‌شود؟ مثلاً دولت می‌تواند به این افراد بگوید که ما در دوره‌ای به شما و فعالیت‌های شما نیاز داشتیم ولی اکنون نیاز نداریم. دولت باید به این افراد بگوید که شما شفاف بشوید، من هم شفاف می‌شوم. اما اکنون تاجران ما یاد گرفته‌اند که مثلاً در امور بانکی، کارهای خود را خارج از سیستم بانکی انجام دهند. حالا این افراد به خود من مراجعه کرده‌اند و می‌گویند چرا باید به سمت استفاده از سیستم بانکی بروم و مالیات بپردازم، من سال‌هاست که یاد گرفته‌ام چطور خارج از سیستم بانکی کار انجام بدهم. ما برگشت به گذشته را هنوز در فضای کشور تبیین نکرده‌ایم. هنوز نیامده‌ایم یک سلسله ضوابط را بگذاریم که از این مرحله به مرحله قبل برگردیم و آن وقت است که TFA در اقتصاد ایران معنا پیدا می‌کند. وگرنه در آن فضای قبلی TFA معنایی نداشت. بنابراین تغییر این فضا عمده‌ترین کاری است که ما باید انجام دهیم. باید به همه بگوییم اگر روزی دور زدن تحریم‌ها ارزش بود، دیگر امروز این‌طور نیست. اگر قرار باشد که دولت این را بگوید باید تکلیف همه بنادر را مشخص کند. اکنون نگاه دنیا به ایران به عنوان یک کشور با پتانسیل اقتصادی بالاست اما چرا این همه سرمایه‌گذار خارجی که به ایران آمدند دلسرد شدند و رفتند؟ همین ضوابط را دیدند که چنین تصمیمی گرفتند. نه اینکه آنها نخواهند بلکه اصلاً نمی‌توانند با چنین ضوابطی کار کنند. بنابراین غیر از اینکه اصول و بندهای TFA (شامل 12 بند) برای ما مهم باشد فضای شفاف‌سازی اهمیت دارد. 80 درصد مسائل مربوط به TFA هم به گمرک ارتباط دارد که اگر ما بتوانیم TFA را اجرا کنیم، آن وقت می‌توانیم با تعدادی از کشورهایی که عضو WTO هستند، توافق دوجانبه امضا کنیم و مثلاً به کشور چین بگوییم با وجود آنکه ایران عضو WTO نیست ولی مایل هستیم قوانین TFA را در تجارت با شما رعایت کنیم. یا همین شرایط را با کشور امارات و افغانستان بدون اینکه عضو WTO شویم می‌توانیم داشته باشیم. با این حال مجدداً تاکید می‌کنم اکنون تعریف قاچاق در کشور ما دقیق و مشخص نیست. با این حال اگر ما تصمیم به اجرای TFA بگیریم می‌توانیم با کشورهای مختلف یک به یک قرارداد منعقد کنیم. البته اگر بخواهیم بخشی از مقررات را اجرا کنیم می‌توانیم با لحاظ کردن چند بند از بندهای 12‌گانه TFA با این کشورها قرارداد ببندیم. مثلاً بگوییم تعدادی از بندهای TFA را در گمرکات فلان رعایت می‌کنیم. البته توجه داریم که بر اساس مقررات TFA ما باید همه مقررات تجاری و گمرکی کشور را به زبان انگلیسی در دسترس دیگران قرار دهیم تا تاجران خارجی بدانند که اگر با مشکلی مواجه شدند، چه باید بکنند.

‌مسائلی مثل پایین بودن تعرفه‌ها که در TFA مطرح نیست؟ چون برای الحاق به WTO یکی از موانع مهم کاهش تعرفه‌های وارداتی عنوان می‌شود.

در TFA اصلاً بحث تعرفه مطرح نیست و این موضوع تنها در الحاق به WTO به عنوان مهم‌ترین مانع مطرح است. اما TFA تنها مربوط به ساده‌سازی پروسه‌ها، شفاف‌سازی و ارائه اطلاعات در گمرکات کشور است نه بحث تعرفه‌ها. بنابراین شما اگر WTO را نگاه کنید یک مجموعه مقررات است که TFA هم یکی از آنها خواهد بود. ما اگر بتوانیم این موافقتنامه را پس از تصویب نهایی پیاده‌سازی کنیم برای الحاق به WTO خیلی مناسب خواهد بود.

‌به نظر شما چقدر زمان نیاز است تا اقتصاد ایران برای اجرای TFA مهیا شود؟

TFA بیشتر به گمرک مربوط است. با این حال دستگاه‌های دیگر هم درگیر هستند. مثلاً من نمی‌دانم برای شفاف‌سازی تجارت چند قانون نیاز است که ترجمه شود. در عین حال تا آنجا که من خبر دارم گمرک متن مقررات را ترجمه کرده تا در ابتدا درک روشنی از آن پیدا کنند. در مورد آنکه چه اقداماتی می‌خواهند انجام دهند به نظرم هنوز برنامه‌ای تهیه نکرده‌اند. طبیعی است که تصمیم‌گیری درباره اقدام‌های مورد نظر کشور باید در سطوح بالاتری گرفته و لوایحی تقدیم مجلس شود. البته بخشی از این مسائل به گمرک ارتباطی ندارد و دستگاه‌های دیگر چون وزارت صنعت و تجارت باید اقداماتی را انجام دهند.

‌گویا جلساتی هم با مسوولان وزارت صنعت، معدن و تجارت داشتید.

وزارت صنعت و تجارت ما یکی شده و این امر در حیطه کار وزارت تجارت است اما گمرک زیرمجموعه وزارت اقتصاد محسوب می‌شود. بنابراین در اینجا مشکل داریم که متولی عملی کردن TFA کدام نهاد است. به همین دلیل ما با وزیر صنعت، معدن و تجارت جلسه‌ای داشتیم و اطلاعات خود را با آنها ردوبدل کردیم و قرار بود یک‌ماهه تصمیم بگیرند که چه کار می‌توانند انجام دهند اما اکنون بعد از چند ماه هنوز خبری نیست. فکر می‌کنم آنها درگیر همین مسائل شدند که زمینه‌های لازم پیاده‌سازی TFA را نداریم. اگر وسیع‌تر نگاه کنیم مثل همان بحث تعرفه‌ها در الحاق به WTO است. ما اگر تعرفه‌های وارداتی خود را از هم‌اکنون قدم به قدم کاهش دهیم، به نفع همه ماست که فضا را رقابتی کنیم و در نتیجه بهره‌وری کل جامعه را افزایش دهیم و درآمدها را از هم‌اکنون افزایش دهیم. ولی گویا کسی در عمل به فکر افزایش بهره‌وری نیست یا دولت آنقدر تحت تاثیر بنگاه‌هاست که ترجیح می‌دهد تا آخرین لحظه از کاهش تعرفه خودداری کند. به همین دلیل است که امروز تعرفه 100‌درصدی هم داریم و اجحاف به مصرف‌کننده را باید تحمل کنیم، زیرا که صدای مصرف‌کننده کوتاه است و نفوذی در مراجع تصمیم‌گیری ندارد. اگر در مورد TFA هم به همین ترتیب عمل شود در مبادلات تجاری مشکل جدی پیدا می‌کنیم و حاصل آن هزینه‌های بسیار بالاتری است که مصرف‌کننده ایرانی باید بپردازد.

‌ اجرا نکردن موافقتنامه TFA چه تبعاتی برای اقتصاد ایران می‌تواند داشته باشد؟

ببینید TFA عملاً همه دنیا را به توافق و تفاهم می‌رساند که باید گمرکات کشورها آنقدر سریع و شفاف باشند که یک کالا بیشتر از 24 تا 48 ساعت در گمرک نماند. هم‌اکنون هم بسیاری از کشورها آن را رعایت می‌کنند، زیرا تجارتشان را تسهیل می‌کند و هزینه‌های تجاری آنها را کاهش می‌دهد و احتمالاً تا چند ماه دیگر این موافقتنامه جزو اصول WTO می‌شود تا آنهایی را که رعایت نمی‌کنند مجبور به اجرا کند. آن وقت گمرکات در دنیا خیلی سریع و اطلاعات خیلی شفاف می‌شود و آن وقت ما باید با دنیایی تجارت کنیم که جنس آنها خیلی متفاوت خواهد شد. اکنون سرمایه‌گذاران دنیا امکان انتخاب خیلی گسترده‌ای دارند و اگر ما نتوانیم ضوابط خود را با TFA مطابقت دهیم من فکر می‌کنم به عنوان یک مانع اصلی برای جذب سرمایه خارجی خواهد بود.

‌فکر می‌کنید بر قاچاق هم می‌تواند تاثیر بگذارد؟

ما اگر به TFA بپیوندیم جلوی ورود بسیاری از کالاهای قاچاق را می‌توانیم بگیریم. شما با دو مولفه می‌توانید مرزهای خود را با مرزهای دیگر پررنگ کنید. یکی تعرفه بالا و دیگری بوروکراسی گسترده است که هر دو آنها موجبات قاچاق را فراهم می‌آورند. TFA آن قسمت بوروکراسی را کم و WTO هم مساله تعرفه را حل می‌کند. اگر در موارد مذکور در TFA با طرف‌های تجاری کشور توافق کنیم می‌توانیم صدور کالا از آن کشورها به سوی ایران را از گمرک آنها کسب و دنبال کنیم که آن کالا از کدام مرز کشور وارد شده است. توصیه می‌کنم گمرک اقدامات خوب خود را ادامه دهد و با بسیاری از گمرکات مهمی که با آنها مبادلات زیادی داریم مذاکره کند تا توافق دوجانبه با لحاظ TFA داشته باشیم. همچنین بندهای 12‌گانه TFA مواردی مانند چاپ و انتشار اطلاعات، امکان اظهارنظر قبل از تصویب (شامل مشورت با بخش خصوصی)، مشخص بودن فرآیند اعتراض، عدم تبعیض، ضوابط روشن برای وصول وجوه، مشخص بودن مراحل ترخیص کالاها، عبور همه کالاها از مسیر گمرک، روشن بودن ضوابط صدور و ورود کالا، آزادی ترانزیت و ارتباط گمرک است. به نفع اقتصاد ماست که بند به بند این موافقتنامه را پیاده کرده یا اینکه با پذیرفتن تعدادی از بندهای آنها مذاکره دوجانبه با کشورهای طرف تجاری را پس از نهایی شدن مراحل تایید، شروع کنیم.