قاچاقچیان هم در اجتماع نقش دارند

حسین سراج‌زاده/رئیس انجمن جامعه‌شناسی ایران

سال‌هاست بسیاری از پژوهشگران این نظر را مطرح می‌کنند که اعمال مجازات اعدام برای قاچاقچیان مواد مخدر با توجه به شرایط و زمینه‌هایی که در کشور ما وجود دارد، نمی‌تواند چندان بازدارنده باشد. تجربه نیز نشان داده که با وجود اجرای این مجازات، مساله عرضه مواد مخدر در سطح جامعه ما حل نشده است و دسترسی به مواد مخدر به صورت نسبتاً سهل و آسانی وجود دارد. با توجه به اینکه منفعت و جاذبه زیادی در قاچاق مواد مخدر وجود دارد و از سوی دیگر بین وقوع جرم و اجرای مجازات فاصله وجود دارد، به لحاظ ذهنی، ارزیابی عقلانی مبنی بر پرهزینه بودن جرم صورت نمی‌گیرد که ترس مانع ارتکاب جرم شود. علاوه بر این همیشه امید تجدیدنظر به اینکه در اجرای برخی احکام صورت گیرد، وجود دارد. همین امیدها نیز بر ارزیابی مرتکبان جرم از هزینه‌های ارتکاب جرم تاثیر می‌گذارد.
معمولاً قوه قضائیه و دستگاه‌های حقوقی کشور این رویکرد را داشته و دارند که از طریق اعمال مجازات می‌توان بسیاری از پدیده‌ها را کنترل کرد و مجازات اثر بازدارندگی دارد، اما اینکه در حال حاضر مسوولان قضایی کشور اعلام می‌کنند که اجرای مجازات اعدام برای قاچاقچیان مواد مخدر از حیث بازدارندگی چندان موثر نبوده به این معناست که دیگر در این زمینه که مجازات اعدام برای جرائم مرتبط با مواد مخدر بازدارندگی ندارد، تردیدی نیست و گویی در این زمینه بین دیدگاه‌های کارشناسان و مسوولان نوعی اجماع و توافق به وجود آمده است.

تبعات اجرای مجازات اعدام
مجازات‌های سخت و سنگین و اعدام از منظرهای مختلف اجتماعی، اخلاقی و انسانی قابل بررسی هستند. از جنبه اجتماعی باید به این نکته توجه کرد که به هر حال اینکه افرادی مجرم هستند به این معنا نیست که هیچ نقش مثبت اجتماعی دیگری ندارند. گاهی ممکن است برخی افراد به دلایلی درگیر خرید و فروش مواد مخدر هم بشوند، اما در همان حال این افراد نقش پدر، نان‌آور و تکیه‌گاه خانواده را نیز دارند. طبیعتاً با اعدام شدن چنین افرادی کسی برای ایفای این نقش‌ها در خانواده وجود نخواهد داشت. علاوه بر این در خانواده‌های افراد اعدام‌شده به‌خصوص وقتی با گروه‌های عشیره‌ای و قبیله‌ای مواجه هستیم، ممکن است حس انتقام‌گیری هم تقویت شود؛ انتقام از کسانی که باعث از بین رفتن پدر، برادر یا یکی از بستگان ما شده‌اند. در صورت وجود این حس انتقام‌گیری ممکن است خانواده فرد اعدام‌شده در مسیر انتقام‌گیری، مجدداً همان جرم را مرتکب شوند.

تکرار جرم پدران
از سوی دیگر عوامل اصلی اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی که باعث می‌شوند افراد به خرید و فروش مواد مخدر گرایش پیدا کنند، با وجود اعدام مجرمان همچنان پابرجا هستند و برخی فرزندان کسانی که در این شرایط قرار داشته‌اند و با ارتکاب جرم اعدام شده‌اند، مستعدترین افراد هستند برای اینکه تحت تاثیر آن عوامل و شرایط دوباره به این سمت کشیده شوند. تجربه هم نشان داده که ترس از مجازات سنگین نتوانسته در این زمینه بازدارنده باشد.

جنبه اخلاقی مجازات اعدام
یکی دیگر از جنبه‌های مرتبط با این نوع مجازات‌ها جنبه اخلاقی این قضیه است. در قضاوت امکان اشتباه وجود دارد. نه‌تنها در جرائم مربوط به مواد مخدر، بلکه درباره همه جرائم، در سیستم قضایی و حقوقی ما به دلیل تراکم بالای پرونده‌ها، فرصت کمی برای دادرسی وجود دارد و همین عامل خود منشأ بسیاری از اشتباهات است.
در زمینه مجازات اعدام چون موضوع از بین بردن زندگی یک فرد مطرح است، این اشتباه قابل جبران نیست. بر همین اساس برخی اعتقاد دارند که تا جایی که ممکن است نباید به سراغ مجازات اعدام رفت چون از نظر اخلاقی مسوولیت بسیار سنگینی دارد. تنها توجیهی که برخی در دفاع از اجرای مجازات اعدام برای برخی جرائم از جمله قاچاق مواد مخدر مطرح می‌کنند، جنبه بازدارندگی است. وقتی همین بازدارندگی هم زیر سوال می‌رود، لزوم توجه به تبعات اخلاقی و اجتماعی این نوع مجازات بیشتر می‌شود. در عین حال حتی اگر این مجازات‌ها تا حدی بازدارنده هم باشد، باز هم به دلیل رجحان ملاحظات اخلاقی و اجتماعی نباید به‌راحتی به سراغ این نوع مجازات‌ها رفت.

کنترل عرضه یا کنترل تقاضا؟
باید توجه کرد که همیشه در مباحث مربوط به مبارزه با مواد مخدر دو جنبه کنترل عرضه و کنترل تقاضا مطرح است. فارغ از اینکه چه نوع مجازات‌هایی برای جرائم مربوط به مواد مخدر وجود داشته باشد، در کشور کنترل تقاضا جنبه ناموفق در موضوع کنترل مصرف مواد مخدر بوده است. باید در زمینه کنترل تقاضا اقدامات بیشتر و جدی‌تری انجام شود. اگر این کنترل تقاضا به صورتی موثر دنبال شود، با از بین رفتن زمینه‌های گرایش به مصرف مواد مخدر عرضه این مواد نیز کاهش خواهد یافت.
البته باید در بخش مقابله با عرضه نیز برنامه‌های بسیار جدی دنبال شود،‌ اما صرف مجازات چه مجازات سنگینی مثل اعدام و چه مجازات‌های سنگین دیگر راهگشا نیست. البته به‌خصوص برای جرائم سنگین مربوط به مواد مخدر، باید مجازات‌های سنگینی غیر از اعدام وجود داشته باشد، اما نباید انتظار داشت صرف وجود این مجازات‌ها موفق و بازدارنده باشد. در واقع تمرکز بیشتر باید روی بررسی جنبه‌هایی باشد که تقاضای مواد مخدر را در جامعه ما تا این اندازه بالا برده است.

راه‌های کاهش تقاضا برای مواد مخدر
تاکنون مباحث بسیاری مطرح شده درباره اینکه چگونه و از طریق چه برنامه‌هایی می‌توان تقاضا برای مواد مخدر را کاهش داد. در این زمینه لازم است علاوه بر توجه به جنبه‌های آموزشی و اطلاع‌رسانی، به عواملی هم که باعث افزایش تقاضا برای مواد مخدر شده‌اند و می‌شوند توجه کرد. در این زمینه توجه به این نکته مهم ضروری است که بخشی از گرایش به مواد مخدر ناشی از این است که افراد در شرایطی خاص به دنبال لذت، هیجان و ماجراجویی هستند و در این جست‌وجو به مواد مخدر روی می‌آورند تا از این طریق نیازشان را به صورت آنی برطرف کنند. بنابراین باید راه‌های جایگزینی برای برآورده کردن این نیاز ارائه شود؛ به عنوان مثال فراهم کردن امکان ورزش، برنامه‌های جمعی شادمانی‌های عمومی، برگزاری فستیوال‌های متعدد به بهانه‌های مختلف و برگزاری مراسم اجرای موسیقی در نقاط مختلف می‌تواند باعث شود نیاز افراد به هیجان و لذت از طریق حضور در این برنامه‌ها برآورده شود. در صورتی که چنین برنامه‌هایی در سطح جامعه اندک باشد یا با محدودیت‌هایی روبه‌رو شود، ممکن است افراد و به‌ویژه جوانان به محفل‌های زیرزمینی و غیرقابل کنترل روی بیاورند تا نیازشان به لذت و شادی را برآورده کنند. حضور در همین محفل‌ها نیز هیجان‌جویی‌های کاذب و تقاضا برای مواد مخدر را افزایش می‌دهد.
علاوه بر عوامل اجتماعی فوق، زمینه‌های فرهنگی نیز در گرایش به مواد مخدر اثرگذار است. متاسفانه به صورت تاریخی زمینه‌های مصرف مواد مخدر در کشور ما وجود دارد. در این زمینه باید به‌تدریج اقداماتی صورت بگیرد. عامل دیگری که در گرایش به مواد مخدر دخیل است مسائل اقتصادی است. در برخی مناطق ممکن است به دلیل دشواری‌های تامین معیشت به خرید و فروش مواد مخدر روی بیاورند. در این زمینه در عین حال که باید زمینه‌های سود بردن از تجارت مواد مخدر کم شود، لازم است زمینه‌های اشتغال و رونق اقتصادی نیز فراهم شود. همچنین لازم است از طریق پیگیری مجموعه‌ای از برنامه‌های درازمدت، امید اجتماعی ایجاد شود، افراد در نظام سیاسی و اجتماعی احساس کنند به حساب می‌آیند و به‌ویژه جوانان بتوانند بخشی از انرژی خود را در احزاب سیاسی و رقابت‌های سیاسی جدی صرف کنند. وقتی در همه عرصه‌ها محدودیت‌هایی ایجاد شود، سرریز آن به شکل مخفی به سمت گرایش به ناهنجاری‌هایی مثل مصرف مواد مخدر بروز می‌یابد. از همین روست که تقاضا برای مواد مخدر و مصرف این مواد افزایش می‌یابد. در مجموع لازم است مجموعه‌ای از اقدامات را در جهت کاهش تقاضا در دستور کار قرار دهیم و صرفاً به مجازات‌های سنگین فکر نکنیم. البته در کنار این اقدامات، باید هزینه وارد شدن به چرخه قاچاق مواد مخدر را نیز از طریق مجازات‌های سنگین غیر از اعدام بالا برد.