مروری بر تاریخچه اتاق بازرگانی کرمان
مجلس تجارت
اتاق بازرگانی کرمان، از نخستین نهادهای تجار است که در ایران شکل گرفته، زیرا کرمان، در کنار شهرهای دیگری چون یزد و اصفهان و شیراز و بوشهر، از کانون‌های مهم تجاری و بازرگانی کشور به شمار می‌رفتند.
اتاق بازرگانی کرمان، از نخستین نهادهای تجار است که در ایران شکل گرفته، زیرا کرمان، در کنار شهرهای دیگری چون یزد و اصفهان و شیراز و بوشهر، از کانون‌های مهم تجاری و بازرگانی کشور به شمار می‌رفتند، آن‌گونه که هم در بخش صادرات نقش عمده‌ای داشت و هم در تامین نیازمندی‌های داخلی، اعم از شال و قالی و پنبه و حنا، تا محصولی چون تریاک که به دلیل سیاست‌های دولت، گرایش ویژه‌ای به کشت آن وجود داشت و بازرگانان نیز از تجارت آن استقبال می‌کردند، زیرا خرید و فروش آن به پول نقد، بسیار نزدیک بود، هرچند که فساد موجود دستگاه حکومتی نمی‌گذاشت تمامی این درآمد از گلوی آنها پایین برود.
«مجلس وکلای تجار» که نخستین نهاد از این دست است، در 1263 خورشیدی و در روزگار ناصرالدین‌شاه تشکیل شد. «وکلای تجار کرمان» در این دوران همانند بسیاری شهرهای دیگر، متشکل از قوم یزدی و لاری و محلاتی و خراسانی و... و کرمانی بودند، کسانی مثل سیدعبدالرحیم معین‌التجار، حاج‌محمدحسن تاجر‌هرندی، سیدمحمدباقر تاجریزدی، سیدیحیی تاجریزدی، علی رئیسی‌تاجرکرمانی، حاج‌قاسم‌علی تاجرلاری، آقاابراهیم تاجرخراسانی، حاج‌عبدالغفار تاجرقندهاری و حاج‌میرزاحسین تاجرمحلاتی. این ترکیب، برگرفته از تفکر و اندیشه حاج‌امین‌الضرب بود که اعتقاد داشت شعور و آگاهی و دلبستگی افراد معیار انتخاب باشد، نه حتماً بومی بودن آنها. به عبارت دیگر، چون این افراد مدتی در کرمان مشغول بودند و زیر و بم همه امور را می‌دانستند، برگزیده شدند. به هر تقدیر مجلس وکلای تجار در 1301 قمری (1263 خورشیدی) در تهران و پس از آن در شهرستان‌هایی چون اصفهان، قزوین، تبریز و کرمان برپا شد.
تلاشگران مجلس و اتاق تجارت کرمان
دوره اول اتاق تجارت کرمان به نام «مجلس تجارت کرمان» نامیده شد و صارم‌الملک استاندار و حاکم کرمان تا اندازه‌ای در راه‌اندازی این مجلس نقش داشت، وزیر تجارت آن روز هم فخرالملک بود. از جمله تجاری که در تشکیل نخستین اتاق نقش داشتند، می‌توان به سیدیحیی معین‌زاده، مشیرالتجار، حاج‌محسن یزدی، آقارضا یزدی، آخوند ملایوسف، آقاقاسم معین‌التجار، کربلایی ابراهیم‌خراسانی، سیدعبدالرحیم معین‌التجار، سیدهاشم معین‌التجار و حاج‌محمدعلی امین‌التجار اشاره کرد.
این مجلس زمانی پا گرفت که تجار، خود را در عرصه تجارت و بازرگانی، درمانده احساس کردند. زیرا از یک‌سو می‌دیدند دست خارجی‌ها در انجام امور تجاری آن‌گونه باز شده که جایی برای فعالیت آنها یافت نمی‌شود، دیگر اینکه برخی توانمندان سیاسی و حکومتی، تمامی فشار خود را بر آنها وارد کرده بودند و در این میان، دشواری‌های دیگری از قبیل ناامنی برخی راه‌ها، سرمایه آنها را به آسانی بر باد می‌داد. وزارت تجارت نیز از سامان دادن امور بازرگانان، ناتوان بود و بازرگانان، چاره را در گرد هم آمدن و بنا گذاشتن نهادی دیدند که پشتیبان منافع آنها باشد.
اولین اتاق تجارت کرمان
در سال 1310 هجری شمسی، پس از تصویب قانون تشکیل اتاق‌های تجارت، ضمن دعوت از برخی بزرگان اقتصادی و تجاری کرمان، جلسه‌ای در محل استانداری برگزار شد و استاندار درباره لزوم تشکیل مجموعه‌ای که بتواند به عنوان پایگاهی برای تجار مطرح باشد و به ساماندهی امور آنها بپردازد، خواستار برگزاری انتخاباتی شد که نتیجه آن گزینش 27 نفر از تجار کرمان بود: هرندی، ارجمند، دیلمقانی، قزوینی، سیدحسین نواب، آقارستم مدیر اداره هراتی، نصیر بیک‌اف، شهریار خسرو، حاج‌علی کربلایی، معینیان، میرزاابراهیم بهرامی، امین‌زاده، رفیع‌زاده، ارباب‌رستم سهراب، تبریزچی، یعقوب سلماسی، علی غفوری، دین‌یار رایاب، عباس افشار، محمدصادق ترک، میرزامصطفی قضاییان، عباس توسلی، علی هنری، غلامرضا صرام، ابوالقاسم برخورداری، محمدعلی زرکش و حسن یزدی. این اسامی به مرکز ارسال و از این میان، 9 نفر طبق قانون تشکیل اتاق‌های تجارت از سوی هیات دولت انتخاب شدند تا مقدمات افتتاح اتاق تجارت به سرانجام برسد. اسامی منتخبان نهایی از سوی هیات دولت بدین شرح منتشر شد: شیخ‌ابوالقاسم هرندی، شهریار خسرو داوری، حاج‌علی الهی،
سیدحسین ابطحی‌نواب، علی آقافرشچیان (نماینده نصیر نیکوف)، احمد دیلمقانی، حسن آقاالله‌وردی قزوینی و میرزاعلی‌اصغر معینیان.
در 23 فروردین 1311، با حضور طبقات و روسای ادارات دولتی، مراسم افتتاح اتاق تجارت کرمان برگزار شد. در این مراسم توضیحاتی در خصوص اهمیت و فواید قانون انحصار تجارت بیان شد. پس از آن، اولین جلسه رسمی اتاق تجارت برگزار و بر اساس نظام‌نامه داخلی، هیات‌رئیسه اتاق کرمان با رای مخفی انتخاب شدند. اعضای هیات‌رئیسه به این شرح اعلام شد: دیلمقانی (رئیس)، هرندی (نایب رئیس)، شهریار خسرو (منشی)، قزوینی (صندوقدار). همچنین به خاطر استعفای یکی از اعضای منتخب، به نام علی‌آقا، هیات وزرا شخصی به نام میرزامحمدصادق امین‌زاده را جایگزین کرد.
در یکی از جلسه‌های اتاق کرمان، تلگراف اداره کل تجارت قرائت شد. در این تلگراف، اداره تجارت از اتاق کرمان خواسته بود در خصوص راه‌حل‌های جلوگیری از ورود چای قاچاق نظرات خود را ارائه کند. اتاق تجارت کرمان از چند تن از تجار چای دعوت کرد تا در خصوص پیشنهادهای مطرح‌شده، نظر کارشناسی دهند. مذاکراتی ضمن طرح نکات منفی و مثبت پیشنهادها ارائه و قرار شد برای اداره کل تجارت ارسال شود. این روش این امکان را فراهم می‌کرد تا اداره تجارت، نظرات و جزییات مسائل تجاری را در دسترس تجار سراسر کشور قرار دهد و راه‌حل‌های مناسبی را بر اساس سیاستگذاری‌های کلان دولت برگزیند.
در اسفندماه 1311، اتاق تجارت کرمان در واکنش به وضعیت تجارت ایران با موسسات شوروی و به منظور «همدردی با تجار مملکت» قطعنامه‌ای صادر کرد:
«آقایان محترم تجار مقیم حوزه این اتاق تجارت، از خرید فروش اجناس منفرداً از موسسات شوروی خودداری خواهند نمود تا آنکه تصمیمات مقتضیه در مرکزیت دادن تجارت با آنها در کلیه ایران اتخاذ شود و اتاق تجارت کرمان به نام اصلاح تجارت مملکتی، از پیشگاه معظم دولت مرکزیت دادن تجارت مملکت را با موسسات شوروی درخواست می‌نماید. به نام اصلاح اوضاع تجارتی و همدردی با تجار مملکت، مستدعی است در تقویت فکر تجار، به مرکزیت دادن تجار مملکت اقدام موثری بفرمایید.»
بیشتر تجار کشور و از جمله اتاق تجارت کرمان به این نتیجه رسیده‌اند که با دولت شوروی به صورت انفرادی نمی‌توان معامله کرد و با توجه به شرایط این کشور، راهی به جز مرکزیت بخشیدن به تجارت با شوروی نیست.
در خرداد 1312، با خاتمه یافتن عضویت یک‌ساله ثلث اعضای اتاق تجارت کرمان، احمد دیلمقانی، شهریار خسرو و محمد ارجمند از میان منتخبان درجه اول، به عضویت اتاق تجارت کرمان تعیین شدند. به منظور تجدید دوره اتاق تجارت، منتخبان پیشین به اداره ایالتی رفتند و در دوران استانداری سیدمصطفی خان کاظمی در 28 مهرماه 1313، پس از مذاکره آقای دیلمقانی به سمت ریاست اتاق تجارت، علی غفوری و میرزاعلی‌اصغر معینیان به سمت عضویت و میرزامحمدصادق امین‌زاده به سمت منشی منتخب شدند.
در آبان 1314 مدت قانونی دوره اول اتاق تجارت کرمان پایان یافت. برحسب پیشنهاد اداره کل تجارت و تصویب هیات دولت، افراد ذیل به عنوان اعضای اتاق تجارت کرمان برگزیده شدند: احمد دیلمقانی (رئیس)، شیخ ابوالقاسم هرندی (نایب‌رئیس)، محمدصادق امین‌زاده (منشی)، غلامرضا صرام (صندوقدار)، مهدی زرکش، عباس آقاافشار، شهریار خسرو، محمد ارجمند و حسین هرندی. در مذاکرات اتاق تجارت کرمان در خصوص انجام مقدمات تاسیس شرکت نیل‌سازی و اعزام یک نفر به هندوستان برای فرا گرفتن فن نیل‌سازی گفت‌وگو شد. شرکت تجاری صادرات و واردات ایران-هامبورگ، از اتاق تجارت خواست تا آنها را به تجار و شرکت‌های کرمان و رفسنجان و سیرجان معرفی کند. همچنین شماره دوم مجله اتاق تجارت ایران و آلمان ارسال و در اتاق خوانده شد. والی کرمان اظهار داشت موسسات و شرکت‌های جدید باید محل خود را در خیابان جدیدالتاسیس قرار بدهند. تجار در اتاق تجارت بر آبادی راه‌ها تاکید داشتند و اینکه بهترین راهی که موجب آبادی کرمان می‌شود، راه خراسان از طریق لوت بوده، همین‌طور راه کرمان به جیرفت و سرحد بلوچستان و دیگر آنکه راه عباسی که از قریه باغین در 10 فرسخی کرمان به طرف رفسنجان و یزد
می‌رود، تغییر داده شود و از شهر کرمان گذر کند که اتومبیل و مسافرانی که از بندرعباس به رفسنجان و یزد می‌روند از شهر کرمان عبور کند و همین موجب آبادی کرمان خواهد بود.
والی کرمان بر فعالیت و عملکرد اتاق تجارت کرمان نظارت داشت و بودجه اتاق را مشخص و به مرکز ارسال کرد و محل اتاق را از کاروانسرای وکیل تغییر داده و به محل اولیه آن، خیابان شاهپور منتقل کرد. شرکت‌هایی با تلاش اتاق تجارت کرمان تاسیس شد؛ از جمله شرکت پشمینه‌جات کرمان که اعضای اتاق تجارت در گردآوری سرمایه و تعیین هیات مدیره آن فعالیت کرده و ماشین‌آلات آن خریداری و ساختمان کارخانه راه‌اندازی شد. شرکت نیل‌سازی در بم نیز مقدمات تاسیس آن و همچنین اعزام شخص برای آموزش‌های مربوط به هندوستان فراهم شده و شرکتی به منظور معاملات چای برحسب دستور شرکت مرکزی تشکیل و ضمیمه شرکت قند و شکر شد. فعالیت شرکت سهامی قماش کرمان نیز آغاز شد. اتاق تجارت کرمان پرسشنامه‌هایی را که از مرکز و از طریق حکومت کرمان به اتاق فرستاده شده بود تنظیم کرد. این پرسشنامه‌ها در باب محصولات و مصنوعات حوزه ایالتی کرمان بوده است. به این ترتیب، اتاق تجارت کرمان همسو با دیگر اتاق‌ها در راستای سیاست‌های دولت در منطقه خود فعالیت می‌کرد.
به اتاق تجارت کرمان گزارش داده شد که افرادی به دلیل افزایش قیمت حنا در بازارهای بین‌المللی، برگ‌هایی را با آن مخلوط کرده و در بازارهای جهانی به فروش می‌رسانند و این به صادرات کشور لطمه می‌زند و اتاق نیز این موضوع را به اداره کل تجارت گزارش داد. در مورد تعیین میزان واردات و صادرات منطقه کرمان و رفسنجان و ارسال آن به مرکز اعلام می‌شد که آمار دقیقی از آن در اختیار اتاق نیست.
جلسه اتاق تجارت کرمان در 16 اردیبهشت 1316 تشکیل شد. عده‌ای از تجار کتیرا به اتاق دعوت شده بودند و راجع به بدی جمع‌آوری کتیرا و از بین بردن بوته آن به خاطر تیغ زدن نادرست سخن به میان آمد. در خاتمه جلسه والی ایالت کرمان در جلسه حاضر شد و از تجار درخواست کرد که نمونه‌های کالاهای خود را برای نمایشگاه کالا ارسال کنند.
اتاق کرمان در دوران جنگ دوم
در شرحی از فعالیت‌های اتاق کرمان که در نشریه «عصر اقتصاد» منتشر شده، آمده است: در اوایل افتتاح اتاق بازرگانی کرمان، مقارن زمستان سال 1321 که بدترین ایام برای عموم اهالی کرمان بوده، از جهت کمی و بدی نان و همه رقم خواربار و گرانی و سختی فوق‌العاده و فقر و فاقه عمومی و فشار امراض واگیری از تیفوئید و تیفوس و غیره، اتاق بازرگانی از نظر وظیفه اجتماعی، اقدامات مهم و سودمندی به عمل آورده... انجمن خیریه تاسیس نموده و سایر متمکنین را نیز دعوت و وادار به کمک به استعانت به فقرا و مستمندان کردند... جمع‌آوری پول نسبت به تهیه خواربار و حمل و نقل ... خواربار از اطراف تهیه و به شهرستان کرمان رسانیدند.
در ادامه این گزارش در خصوص تهیه لباس برای مستمندان و همکاری اتاق بازرگانی با بهداری و اقداماتی در جهت نظارت بر منع احتکار سخن به میان آمده است. اتاق کرمان کوشیده است بازرگانان را تشویق و تحریض برای وارد کردن کالاهایی که کمیاب و مورد احتیاج عموم بوده، نماید و در اجرا و نظارت بر قانون منع احتکار و تامین مواد غذایی مورد نیاز مردم کوشیده است. اتاق بازرگانی کرمان با حضور بازرگانان و روسای ادارات در خصوص حمل و نقل کالا جلساتی برگزار کرد و مشکلات و حمل و نقل مورد بررسی قرار گرفت، همین‌طور اتاق بازرگانی مذاکرات و جلساتی با متصدیان امور برای مساله نان و بهداشت شهر و جلوگیری از امراض مسری برقرار کرد. همچنین مذاکره با صاحبان کارخانه‌های قالیبافی برای بالا بردن دستمزد کارگران قالیباف، از دیگر اقدامات اتاق بود. طی مذاکراتی، اعضای اتاق بازرگانی کرمان از جمله وظایف اصلی اتاق را داشتن اطلاعات صادرات و واردات در این منطقه دانستند و با توجه به گستردگی منطقه، مصوب شد که در هر یک از بخش‌های تابعه، کمیسیونی مرکب از سه تا هفت نفر از اعضای آگاه آن کند و در امور اقتصادی و بازرگانی محل خود مشورت کنند و اطلاعات مربوط به کالاهای
صادراتی محل خود را به اتاق بازرگانی دهند.
اتاق کرمان از ملی شدن نفت تا انقلاب اسلامی
در سال 1331، دکتر مصدق نخست‌وزیر وقت، با استفاده از اختیارات تفویضی، در بعضی از قوانین مملکتی، از جمله قانون تشکیل اتاق بازرگانی، تغییراتی داد، اما بعد از کودتای 28 مرداد و عزل دکتر مصدق از مقام نخست‌وزیری، در تاریخ هفتم دی‌ماه 1333، کمیسیون مشترک مجلسین سنا و شورای ملی، قانونی مشتمل بر 29 ماده تصویب کرد و وزیر دارایی وقت، در اسفند همین سال، آیین‌نامه‌ای در مورد چگونگی تشکیل اتاق بازرگانی و صنایع و معادن تدوین کرد که به موجب آن، طول دوره اتاق بازرگانی سه سال تعیین شد.
اعضای منتخب به موجب این قانون عبارت بودند از آقایان: علی ارجمند، حاج‌غلامرضا آگاه، صداقت طالبان و محمدعلی یاسایی. از سال 1345 تا 1347، انتخابات برای گزینش اعضای اتاق بازرگانی و صنایع و معادن کرمان برگزار نشد و اتاق زیر نظر اداره کل اقتصاد و سرپرستی مدیرکل آن، مهندس آذرین، اداره می‌شد. در سال 1347، انتخابات برگزار شد و هیات‌رئیسه به شرح زیر انتخاب شدند: محمدحسین اژدری به عنوان رئیس، علی ارجمند و علی‌اصغر صداقت نواب رئیس؛ عباس اژدری، خزانه‌دار و جواد ابراهیمی، منشی. در سال 1349، هیات‌رئیسه کنار رفت و در دوران فترت، سرپرستی اتاق به افخم ابراهیمی رئیس اداره صنایع استان کرمان واگذار شد. انتخابات اتاق کرمان، در سال‌های 1350 و 1353 نیز انجام گرفت.
پس از انقلاب اسلامی
پس از انقلاب اسلامی با دگرگونی‌هایی که در سطوح گوناگون پیدا شد، اتاق‌های بازرگانی برای مدتی دوران فترت را سپری کردند و عملکرد آن، شکل دیگری به خود گرفت. نخستین تغییر در امر انتخابات بود که از حالت قبلی بیرون آمد و تقریباً می‌توان گفت حالت انتصابی به خود گرفت، به همین دلیل در سال 1358، دکتر حمید بهرامی استاندار وقت، راساً به گزینش افرادی برای اتاق پرداخت و حاج‌اکبر نظریان، حاج‌احمد کامیابی و حاج‌علی احمدی را به عنوان هیات‌رئیسه موقت برگزید. این سه نفر از بین خود، حاج‌احمد کامیابی را به عنوان رئیس برگزیدند.
این وضعیت چندان نپایید تا اینکه دوباره به شکل قبلی برگشت، آن‌گونه که در سال 1363 پس از بازنگری در قانون تشکیل اتاق بازرگانی و صنایع و معادن، انتخابات برگزار شد و حاج‌احمد کامیابی، به عنوان رئیس، اسدالله علوی و علی احمدی نواب رئیس، مجتبی نکویی به سمت خزانه‌دار و حاج‌اکبر نظریان به عنوان منشی انتخاب شدند. در سال 1370، که تجدید انتخابات شد، بار دیگر احمد کامیابی به سمت رئیس؛ حاج‌اکبر نظریان و مهندس محمد نخعی‌نژاد، نواب رئیس؛ کسایی‌پور، خزانه‌دار و مهندس نصرت‌الله نوربخش به عنوان منشی برگزیده شدند.
منابع:
1- سهیلا ترابی‌فارسانی، از مجلس وکلای تجار تا اتاق ایران: پیدایش و تحول اتاق ایران از آغاز تا انقلاب اسلامی (1363-1257 خورشیدی)، کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، 1392.
2- محمدعلی گلابزاده، تاریخ اقتصاد و تجارت کرمان از هزاره نهم پیش از میلاد، انتشارات ولی، 1393.
3- مجله اتاق بازرگانی.
دیدگاه تان را بنویسید