غیرنقد ولی به روز

پرداخت جوایز صادراتی به صادرکنندگان فعال کشور در راستای منویات مقام معظم رهبری در خصوص توسعه صادرات و توانمندسازی بخش‌های خصوصی و تعاونی در اقتصاد و حمایت از آن به منظور رقابت کالاها در بازار بین‌المللی و ایجاد جهش صادراتی از سال 1379 در دستور کار سازمان توسعه تجارت ایران قرار گرفت.
سازمان توسعه تجارت ایران به عنوان متولی حمایت از بنگاه‌های صادرات‌گرا از سال 1379 که ابتدا طرح پرداخت جوایز و مشوق‌های صادراتی در کشورمان بوده با هدف اجرای مفاد تصویب‌نامه هیات وزیران اقدام به تدوین برنامه‌های عملیاتی و اجرایی جهت تشویق واحدهای تولیدی، تجاری و بنگاه‌های اقتصادی کشور و ارائه هرگونه کمک به آنها در چارچوب وظایف و دستورالعمل‌ها با هدف گسترش فعالیت‌های برون‌مرزی و صادراتی کرد.

پیدایش و طرح موضوع در ایران
در کشورمان روند حمایت از صادرات با تکیه بر یارانه‌ها و جوایز از سال 1380 شکل اجرایی به خود گرفت و هیات وزیران طی مصوبه‌ای در مورخه 10/4/80 به دستگاه‌های اجرایی اجازه داد ظرف مدت سه سال با اعتبار سالانه 400 میلیارد ریال به واحدهای نساجی صادرکننده محصولات نساجی و پوشاک معادل 20، 15 و 10 درصد ارزش صادراتی محصولات صادراتی را به ترتیب سنوات جایزه پرداخت کند. محاسبه و پرداخت این جوایز بر پایه سه فاکتور ضریب حمایتی، نرخ پایه صادراتی و ارزش دلاری صادرات از سال بعد (سال 1381) فراگیر شد و سایر محصولات و خدمات صادراتی کشورمان را نیز دربر گرفت و به تناسب شرایط عمومی تجارت و سایر ملاحظات نسبت به به‌روز‌رسانی فاکتورهای فوق اقدام شد. خط‌مشی سازمان توسعه تجارت استفاده از نقش جوایز صادراتی در هدایت صادرات محصولات با ارزش افزوده بالاتر بود و بر همین اساس ضرایب جوایز از صفر تا پنج درصد در نظر گرفته شد و متناسب با مزیت صادراتی کالا، ارزش افزوده بالاتر، بسته‌بندی و... تخصیص و تا سال 1390 پرداخت شد. از این رو، سازمان توسعه تجارت نسبت به تخصیص بخشی از بودجه مصوب سالانه جهت پرداخت یارانه تحت عناوین ذیل اقدام کرد:
الف- صادرکنندگان ممتاز، نمونه ملی، برتر و نمونه استانی مشمول حمایت‌های ویژه شدند.
ب- کمک بابت تامین تمام یا بخشی از هزینه‌های اقدامات زیر در جهت حمایت از توسعه صادرات کالا و خدمات و در جهت توسعه و تجهیز زیرساخت‌های صادرات با تشخیص سازمان توسعه تجارت ایران در دستور کار قرار گرفت:
1- بازاریابی و تبلیغات از جمله:
- کمک به تدوین برنامه‌های ارزیابی و طرح‌های تبلیغات محصولات صادراتی
- حمایت از تهیه محصولات رسانه‌ای (سمعی، بصری و نوشتاری) در حوزه تجارت خارجی
- تولید برنامه و توسعه رادیو تجارت
- حمایت از تثبیت بین‌المللی شرکت‌های صادراتی در بازارهای هدف
- برپایی غرفه اطلاع‌رسانی و پاویون‌های تخصصی در نمایشگاه‌های داخلی و خارجی
- کمک به ترویج بازاریابی الکترونیک
- ایجاد توسعه نام و نشان تجاری محصولات ایرانی در بازارهای هدف
- کمک به برگزاری نمایشگاه و کمک به حضور بنگاه‌های تولیدی و صادراتی در نمایشگاه‌های تخصصی
- حضور در نمایشگاه بین‌المللی داخلی و نمایشگاه‌های خارج از کشور از جمله EXPO شانگهای و...
- حمایت از اعزام هیات‌های تجاری‌- ‌‌بازاریابی به بازارهای هدف
- حمایت از پذیرش هیات‌های تجاری و سرمایه‌گذاری به کشور
- برگزاری همایش‌های تجاری در داخل و خارج از کشور
- کمک به ایجاد دفاتر خدمات مشاوره بازاریابی
- کمک به ایجاد، خرید، اجاره و توسعه (دفاتر نمایندگی بخش‌ خصوصی و مراکز تجاری در خارج از کشور)
- اجرای طرح رایزنان افتخاری
- فعال‌سازی طرح‌ها و پروژه‌های مطالعات بازارهای هدف توسط سفارتخانه‌ها و نمایندگی‌های جمهوری اسلامی ایران
- چاپ گزارش‌های تبلیغی و ترویجی از محصولات و پتانسیل‌های صادراتی ایران در نشریات و مجلات معتبر خارجی.
2- برنامه‌ریزی
تدوین برنامه راهبردی و طرح‌های توسعه صادرات کشور در حوزه کالا و خدمات، شناسایی ظرفیت‌های صادراتی و عارضه‌یابی محصولات صادرات کشور و بهبود فضای کسب‌وکار تجاری.
3- خدمات بازرگانی از جمله:
حمایت از حفظ و ماندگاری در بازارهای هدف، تسهیل خدمات بازرگانی شامل خدمات بانکی و بیمه‌ای در قالب تامین و پرداخت بخشی از سود و کارمزد تسهیلات اعطایی و بانک‌های عامل به صادرکنندگان بخش‌های اولویت‌دار، پرداخت بخشی از هزینه‌های اعتبارسنجی متمرکز صادرکنندگان و پرداخت بخشی از کارمزد و حق بیمه صندوق ضمانت صادرات ایران و موسسات و شرکت‌های ارئه‌دهنده بیمه صادراتی بابت صدور بیمه‌ها و ضمانتنامه‌های صادراتی و اعتباری مورد نیاز صادرکنندگان با اولویت صادرکنندگان فعال در بازارهای هدف صادراتی پر‌ریسک نظیر عراق و افغانستان، پرداخت بخشی از هزینه‌های بازرسی بین‌المللی کالاهای صادراتی، پرداخت بخشی از هزینه‌های آزمایشگاه‌های کنترل کیفیت کالاها در مرزهای خروجی.
4-توسعه زیرساخت‌های تجاری از جمله:
پوشش بخشی از هزینه‌های حمل‌ونقل از جمله کمک به تجهیز ناوگان حمل‌ونقل هوایی، زمینی، دریایی، ایجاد سفرهای منظم دریایی، هوایی و... ایجاد پایانه‌های صادراتی بر اساس دستورالعمل تاسیس و ایجاد پایانه‌های صادراتی و صادرات مجدد.
5- شبکه‌های کسب‌وکار صادراتی از جمله:
توسعه و توانمندسازی تشکل‌ها، حمایت از صندوق‌های غیر‌دولتی توسعه صادرات و حمایت از صندوق‌های مشترک حمایتی و سرمایه‌گذاری در کشورهای خاص و پرریسک دارای اولویت صادراتی مانند عراق و افغانستان، کمک به تشکل‌ها برای اجرای برنامه‌ها و فعالیت‌های مرتبط با وظایف فراکسیون صادرات، حمایت از شرکت‌های مدیریت صادرات، کنسرسیوم‌های صادراتی و خوشه‌های صادرات‌گرا.
6- آموزش، اطلاع‌رسانی و فرهنگ‌سازی از جمله:
برگزاری گردهمایی‌ها و سمینارها، دوره‌های آموزشی، کارگاه‌های تخصصی تجاری، فرهنگ‌سازی صادرات و انجام طرح‌های تحقیقاتی و پژوهشی.
7- توسعه بسته‌بندی صادراتی:
توسعه، فرهنگ‌سا‌زی و حمایت از بسته‌بندی کالاهای اولویت‌دار صادراتی از طریق ارائه مشوق‌های صادراتی، کمک به اجرای طرح‌ها و پروژه‌های تخصصی بسته‌بندی، ارائه خدمات مشاوره‌ای و آموزشی در کلینیک بسته‌بندی، شرکت در نمایشگاه‌ها، سمینارها و کنفرانس‌های بین‌المللی.
8- برنامه‌های توسعه صادرات استانی و سایر طرح‌های توسعه تجارت خارجی کشور
حمایت از طرح‌ها و پروژه‌های استانی با اولویت مصوبات سفرهای هیات دولت، اجرای برنامه راهبردی توسعه صادرات استان‌ها و اجرای طرح هدایت صادرات از استان‌ها و...
علاوه بر پرداخت جوایز نقدی به صادرات کالا و خدمات، حمایت‌های غیرمستقیم و زیر‌ساختی از صادرات جهت «حفظ سهم بازار و ماندگاری» که شامل پرداخت بخشی از هزینه‌های حضور صادرکنندگان در نمایشگاه‌های خارجی و اعزام و پذیرش هیات‌های تجاری و جهت بازاریابی، جبران بخشی از هزینه حمل‌ونقل، تشویق به استفاده از دسته‌بندی بهتر و مناسب طبع مشتری خارجی، آموزش شقوق مختلف تجارت بین‌الملل به بازرگانان مبتدی و ارتقای بنیه بازرگانان مجرب، کمک بنگاه‌های کوچک و متوسط جهت رشد و بالندگی آنها و تبدیل آنها به شرکت‌های بزرگ و توانمند و معرفی‌کننده ‌نشان تجاری ایران، کمک به صادراتی کردن خوشه‌های صنعتی کشور، ایجاد سفرهای منظم دریایی و هوایی، ایجاد پایانه‌های صادراتی و سایت‌های نمایشگاهی، یارانه به کالاهای خاص مانند میگو، چای، و... که اکثراً از موارد کمک‌های غیرمستقیم و زیرساختی است نیز تهیه، ابلاغ و اجرا شد که برآیند آن:
رشد هشت برابری در صادرات کالاهای غیر‌نفتی از سال 1380 سال شروع حمایت‌ها از صادرات غیرنفتی ( 2/4 میلیارد دلار) تا سال 1390 (8/33 میلیارد دلار) است.
البته عدم تخصیص به موقع بودجه مورد نیاز و عموماً تخصیص نیمی از تعهدات از هر سال به این سازمان و در نهایت تاخیر زمانی دو‌ساله یا بعضاً بیشتر در امر پرداخت جوایز صادراتی مهم‌ترین عامل در کاهش اثر‌بخشی جوایز در رشد صادرات بود.
با عنایت به مطالب فوق، قواعد گات، منبع استفاده از یارانه‌های صادراتی تنها برای کشورهای توسعه‌یافته را الزامی کرده، اما در حال حاضر برای کشورهای در حال توسعه نیز اعمال می‌شود. اما کشورهای اخیر می‌توانند دوره انتقالی هشت‌ساله‌ای برای اصلاح رویه‌های پرداخت یارانه خود پر کنند. اگرچه جمهوری اسلامی ایران به سبب عدم عضویت در سازمان تجارت جهانی الزامی به انطباق سیستم‌های تشویق صادرات خود با موافقت‌نامه SCM (قرارداد یارانه‌ها و اقدامات مقابله به مثل) ندارد اما این کار از سال 1384 آغاز شد تا به تدریج ضمن هدفمند کردن یارانه‌ها و کمک‌های صادراتی پراکنده خود ترتیبی اتخاذ کند که کمک‌های مستقیم صادراتی به کمک‌های غیر‌مستقیم و زیرساختی تبدیل شوند تا مسیر پیوستن به wto هموارتر شود.
لذا این سازمان نیز با عنایت به رسالت خود در جایگاه توسعه صادرات و تجارت خارجی کشور و به عنوان متولی توسعه صادرات غیرنفتی کشور در راستای اهداف، سیاست‌ها و برنامه‌های کلان ملی، برنامه‌های راهبردی و جامعی در خصوص توسعه صادرات کشور در سطح ملی تدوین کرد که در این برنامه‌های راهبردی تمامی الزامات، امکانات، فرصت‌ها، تهدیدها و روش‌ها شناسایی و بهترین راه رسیدن به اهداف با تکیه بر مزیت‌های رقابتی کشور مشخص شد که با پیگیری و اجرای آن و استفاده از مزیت‌های رقابتی در سطح ملی، زمینه شکوفایی تجارت خارجی کشور فراهم شود. در این میان هدفمندسازی و ساماندهی یارانه‌ها و جوایز صادراتی در قالب حمایت‌های غیر‌مستقیم عمدتاً با تاکید بر شفاف‌سازی، روان‌سازی و تسهیل امور تجارت دنبال شد. به علاوه تلاش شد با استفاده از ابزارهای حمایتی و تشویقی در بخش صادرات، صادرات غیر‌نفتی توسعه یابد، بخش خصوصی برای انجام صادرات ترغیب شود و فعالیت بخش دولتی در این حوزه کاهش یابد.

تعریف انواع حمایت‌ها
1- حمایت‌های مستقیم (نقدی)‌: جوایز نقدی و خدمات بر اساس درصدی از ارزش دلاری صادرات
2- حمایت‌های غیر‌مستقیم (مشوق‌های صادراتی)
3- یارانه صادراتی
اولین پرداخت یارانه‌های صادراتی در برنامه سوم توسعه اقتصادی
- اعطای یارانه به برخی از کالاهای صادراتی که دچار بحران شده بودند مانند کشمش، تخم‌مرغ، میگو و چای
- تامین خسارت صادرکنندگان و عدم نفع ناشی از تقویت پول ملی و کاهش نرخ ارزهای خارجی
- پرداخت 20 تا 50 درصد هزینه‌های مشارکت واحدهای تولیدی و صادراتی در نمایشگاه‌های خارج از کشور
- پرداخت 20 تا 50 درصد از هزینه‌های تجاری و بازاریابی اعزامی به خارج از کشور
- پرداخت هزینه‌های تشویق صادرکنندگان نمونه
- معاف شدن صادرکنندگان از پرداخت هرگونه عوارض و مالیات
- بخشودگی و تسهیلات ویژه برای صادرکنندگان دارای تعهدات معوقه ارزی.
اهم برنامه‌های حمایتی، صیانتی و تشویقی توسعه صادرات غیر‌نفتی کشور تا سال 1390
- پرداخت جوایز کالاهای صادراتی نساجی، پوشاک و چرم از 20 تا 10 درصد تا پایان سال 1383 و تا سقف پنج درصد تا پایان سال 1388 و تا 2 درصد تا پایان سال 1390
- پرداخت جایزه صادراتی دیگر کالاهای صادراتی بر اساس ضرایب حمایتی از 5/0 تا سه درصد تا پایان سال 1388 و تا دو درصد تا پایان سال 1390
- پرداخت جایزه صادراتی خدمات (فنی و مهندسی، گردشگری، اعزام نیروی کار، IT و ‌های‌تک تا سقف هشت درصد تا پایان سال 1388 و تا 4 درصد تا پایان سال 1390)
- جبران بخشی از هزینه حمل‌ونقل کالاهای صادراتی سال 1384
- پرداخت یارانه صادراتی میگو تا پایان سال 1389، سیب‌زمینی سال‌های 1387 و 1390، نارنگی سال 1387
- بسته‌های حمایتی ویژه برای حفظ سهم بازار و ماندگاری برای گروه کالاهایی زعفران و فرش دستباف
- پرداخت 20 تا 50 درصد هزینه‌های مشارکت واحدهای تولیدی صادراتی در نمایشگاه‌های خارج از کشور
- پرداخت 20 تا 50 درصد هزینه‌های تجاری و بازاریابی اعزامی به خارج از کشور
- پرداخت هزینه‌های تشویق صادرکنندگان نمونه و برگزاری روز ملی صادرات
- ایجاد، تکمیل، تجهیز و توسعه زیرساخت‌های صادراتی (پایانه‌های صادراتی و سایت‌های نمایشگاهی)
- آموزش شقوق مختلف تجارت بین‌الملل به بازرگانان مبتدی و ارتقای بنیه بازرگانان مجرب
- توسعه و توانمندسازی شبکه‌های کسب و کار صادراتی شامل کنسرسیوم‌های صادراتی و شرکت‌های مدیریت صادرات
- حمایت از دفاتر و شعب بنگاه‌ها و تشکل‌ها در بازارهای هدف و کمک به ایجاد مراکز تجاری در کشورهای هدف (10 تا 15 درصد هزینه‌ها)
- حمایت از طرح‌ها و پروژه‌های استانی مرتبط با توسعه صادرات در قالب طرح هدایت صادرات
- کمک به توسعه صادرات و زیرساخت‌های مربوطه در مناطق آزاد و ویژه تجاری
- اعطای تسهیلات صادراتی در جهت کمک به پروژه و طرح‌های صادراتی
- برگزاری سمینارها، همایش‌ها، جشنواره‌ها، کارگاه‌های آموزشی، در راستای توسعه صادرات کالا و خدمات
- ایجاد و توسعه پایگاه‌های اطلاع‌رسانی تخصصی و حمایت از تولید نرم‌افزارها و سامانه‌های اطلاعاتی و آماری در حوزه صادرات و تهیه و توزیع بسته‌های اطلاع‌رسانی از توانمندی‌های صادراتی ج. ا. ایران در حوزه صادرات کالا و خدمات به زبان‌های مختلف روز دنیا.

تجربیات دیگر کشورها
موضوع نقش و اثرگذاری جوایز صادراتی بر توسعه صادرات در بسیاری از کشورها تجربه آزموده‌شده‌ای است. در اروپا که سابقه تاریخی تجارت در این منطقه نمایان است، شاهد تجارب به کار رفته در این بخش هستیم. در میان کشورهای اروپایی، کشور آلمان نمونه بارز در این زمینه است. در حوزه کشورهای همسایه ایران نیز می‌توان به کشور ترکیه و همچنین در منطقه آسیا به کشور چین اشاره کرد که در اجرای جوایز صادراتی بسیار موفق عمل کرده‌اند.
در کشورهای مختلف دامنه متنوعی از حمایت‌ها در حوزه صادرات اجرایی می‌شود که نقش بسزایی در رونق اقتصاد این کشورها داشته است. انواع ضمانت‌های صادراتی، پرداخت‌های مختلف در حوزه کمک هزینه‌های صادراتی، کمک هزینه مشارکت در نمایشگاه‌های بین‌المللی و خارجی، پرداخت هزینه شبکه‌های مویرگی توزیع از جمله راهکارهایی است که سالیان دراز در این کشورها به کار گرفته شده و نتایج و آثار آن نیز قابل رویت است.
اگرچه در بسیاری از کشورها، برای اثرگذاری بیشتر در حوزه صادرات غیرنفتی به سمت اعطای مشوق‌های صادراتی حرکت شده است، اما موضوع پرداخت جوایز و یارانه‌های نقدی به بخش صادرات و دست‌اندرکاران آن کماکان وجود دارد، از این رو، موضوع تخصیص جوایز نقدی صادراتی در این کشورها به طور کامل نفی نشده است. بنابراین ضرورت استفاده از تجارب سایر کشورها نیز برای کشور ما ضروری است.

دستاوردها
در شرایط خاص فعلی کشور که بدخواهان نظام با روش‌های مختلف سعی در ایجاد اختلال در درآمدهای ارزی کشور و به تبع آن ایجاد مشکلات اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و اشتغال دارند، حمایت از صادرکنندگان به عنوان افسران صادراتی کشور از اهمیت خاصی برخوردار است.
با توجه به خط‌مشی سازمان توسعه تجارت مبنی بر هدفمند کردن حمایت‌های صادراتی از توسعه صادرات غیر‌نفتی کشور جوایز صادراتی مستقیم و نقدی از سال 1391 منتفی بوده ولی در حوزه حمایت‌های هدفمند و غیرمستقیم در حوزه‌های توسعه زیرساخت‌های تولیدی و صادراتی کشور (نرم‌افزاری و سخت‌افزاری)، تسهیل حمل‌ونقل کالاهای صادراتی به بازارهای هدف، حمایت در زمینه‌های پولی، مالی و بیمه‌ای، تسهیل تجاری و بهبود فضای کسب‌وکار، ترویج تجارت، تبلیغات، بازاریابی و اطلاع‌رسانی، آموزش و فرهنگ‌سازی در چارچوب مصوبه شماره 34619/ت 46195 ک مورخ 29/1/1390 در صورت تامین اعتبار برنامه‌های حمایت از صادرات در بخش‌های مختلف یاد‌شده، امکان‌پذیر است.
علی‌ ایحال در شرایط ویژه‌ای که در اثر اعمال محدودیت‌های جهانی بر تجارت خارجی کشورمان سایه انداخته و دشواری‌های این مهم را بیش از پیش نمایان کرده است ضرورت حمایتی فزاینده و مستمر از روند تجارت خارجی کشور و بهنگام سازی پرداخت جوایز صادراتی بیشتر از گذشته احساس می‌شود و چشم امید صادرکنندگان به تصمیمات مدبرانه دولت منطبق با شرایط پیش‌آمده است.