آرامش قبل از توفان

اگر در آخرین روزهای نه‌چندان سرد و زمستانی سال 1394، طبق روال هرسال برای لحظه‌ای چشمان‌تان را ببندید و همان‌طور که به صندلی تکیه زده‌اید سال گذشته را به یاد بیاورید، قطعاً تصاویر بسیاری از اتفاق‌ها و خاطرات پررنگ‌تر از رفتارهای روزمره و همیشگی هستند. ویژگی و تفاوت هر یک از آن تصاویر واضح و برجسته احتمالاً یا لبخندی بر لب‌تان می‌نشاند یا با یادآوری‌اش تا عمق وجودتان درد می‌نشیند. برای همین گاهی پیشنهاد می‌شود کوله‌بار گذشته را پشت در بگذارید و به استقبال بهار بروید.

در زندگی شخصی شاید به سادگی بتوان کوله‌بار را پشت در گذاشت و به استقبال روزهای جدید رفت، اما در ساختار اجتماعی کوله‌بار حوادث، اتفاق‌ها، تصمیم‌گیری‌ها و سیاستگذاری‌ها زمین گذاشتنی نیست و هرسال سنگین‌تر از سال قبل بر دوش مردم سنگینی می‌کند. برای همین پایان سال به جای چشم برهم گذاشتن و گذر از خاطرات باید میان همه حوادث و رویدادهای سال گذشته جست‌وجو کرد و برای ورود و حضورش در سال جدید برنامه‌ریزی کرد.

تحول دیجیتالی

به جرات می‌توان گفت تلاش دولت برای حفظ برخی شبکه‌های اجتماعی در فضای مجازی ایران را می‌توان انقلاب اجتماعی در ایران نامید.

ورود آرام نرم‌افزار تلگرام به جامعه ایران و دسترسی ساده و بدون فیلتر مردم ایران به آن تقریباً مقدمه‌ای بود برای تغییر رویکرد نهادهای دولتی و سیاستگذار بر فعالیت‌های آزادانه مجازی در کشور. وزیر ارتباطات 14 میلیون ایرانی را مخاطب اصلی این نرم‌افزار نامید و از آن به عنوان یکی از بزرگ‌ترین شبکه‌های اجتماعی برای ارتباط انسانی نام برد، شاید فکر نمی‌کرد که به‌زودی باید با فراگیری و امکان استفاده‌های نادرست از آن روبه‌رو شود.

رسانه‌ای فراگیر و قابل دسترس که به سادگی و به دلیل فیلتر نشدن به‌طور مداوم در ایران استفاده شد. با رشد روزافزون استفاده از این نرم‌افزار و دسترسی بدون فیلتر به همه اطلاعات در این شبکه وزیر را بر آن داشت که بعد از مدتی از آغاز مذاکره با برنامه‌نویس‌های «تلگرام» برای فیلتر هوشمند کانال‌های نامناسب خبر دهد. هنوز در‌گیر و دار این موضوع بودند که آیا این اتفاق می‌افتد یا خیر که ناگهان از بین رفتن مرز حریم خصوصی در این رسانه داستان‌ساز شد، ابتدا کارگری ساده با انتشار عکس‌های مختلف از دختران در میهمانی‌ها و پارتی‌های تهران، سپس همخوان کردن مدام تصاویر یکی از ورزشکاران مشهور در یک میهمانی.

انگار مکث جایز نبود و دست‌به‌دست بدون لحظه‌ای مکث تصاویر یکی پس از دیگری از این کانال به دیگری و از این صفحه به صفحه دیگری وارد می‌شد. پلیس چهره‌های دیده‌شده در عکس را شناسایی و آنها را بازداشت کرد، داستان تمام نشد، روز بعد تصویر کودک خردسال هنرپیشه‌ای دیگر سوژه و این چرخه بار دیگر ساخته و تکمیل شد.

حالا نه برای انتشار تصاویر خصوصی افراد، بلکه بازاری برای عرضه قلدری و زورآزمایی شد. تعدادی از قلدرهای استان مازندران به گفته پلیس برای انتقام‌گیری و عرض‌اندام با یکدیگر فیلم‌های تهدیدآمیز و خشن از توانایی‌هایشان منتشر کردند. لحظه‌ای نگذشت که دست‌به‌دست چرخید و یک روز بعد دادستان مازندران از تشکیل پرونده ویژه و بررسی سریع موضوع خبر داد.

انقلاب به مفهوم کامل کلمه پیش آمد و روابط اجتماعی متاثر از رفتارهای مجازی اجتماعی تغییر کرد. خشونت در کسری از ثانیه بازتولید و از این منطقه با یک فرهنگ خاص به شهری دیگر با فرهنگ متفاوت منتقل می‌شود. نگرانی تا آنجا پیش رفت که مرکز مدیریت امداد و هماهنگی رخدادهای رایانه‌ای (مرکز ماهر) از تدوین اسناد مرتبط با نیازمندی‌های امنیتی و حریم خصوصی حاکم بر شبکه‌های اجتماعی تولید داخل و در حال توسعه خبر داد. این مرکز مستقر در سازمان فناوری اطلاعات ایران با همکاری موسسات تحقیقاتی و فناوری برتر کشور در حال انجام اقداماتی برای افزایش هر چه بیشتر امنیت و حفظ حریم خصوصی شبکه‌های اجتماعی در فضای مجازی است.

تلاش برای حمایت از حیوانات

سالی که با دگرگونی فضای اجتماعی شروع شد، پایان سال با دگرگونی فضای زیست‌محیطی مواجه شد. بهبود شرایط محیط‌زیست که هرسال درست همزمان با سرمای پاییز و زمستان بحث داغ همه رسانه‌ها، مدیران و سیاستگذاران می‌شد، امسال هم مثل پارسال به همان شکل پیش رفت، این بار هم سوژه نمایندگان شد تا آنها در روزهای آلوده تهران با ماسک به مجلس بروند و از رئیس‌جمهور بابت بی‌توجهی به سلامت شهروندان سوال کنند. اما سال 1394 برای محیط‌زیست مثل همه سال‌ها نبود. پخش تصاویر دلخراش از برخورد برخی شکارچیان با حیوانات و پخش تصاویر حیوان‌آزاری محیط‌زیست را با مطالبه جدید مردم روبه‌رو کرد: «تصویب حقوق حمایت از حیوانات.» ستاره‌های شناخته‌شده سینما، چهره‌های مطرح ورزش و مردم عادی در آخرین روزهای بهمن با تجمعی پرجمعیت در مقابل سازمان محیط‌زیست به‌طور رسمی حوادث پیش‌آمده برای حیوانات را ناشی از نبود قانون حمایتی دانستند. سازمان محیط‌زیست که تا پیش از آن باید برای روبه‌رو شدن با بحران خطرناک آب و خشکسالی و آلودگی‌های زیست‌محیطی به مردم توضیح می‌داد، این بار باید وجه دیگری از وظایف خود را واضح و پررنگ‌تر کند. چرا که در نهایت فردی که با شدیدترین رفتار و خشونت‌بارترین حرکات حیوان را آزار می‌دهد به جزای نقدی محکوم می‌شود.

دو روز پیش از اینکه صدها تهرانی در پارک پردیسان از معصومه ابتکار رسماً بخواهند که برای ارسال لایحه قانون حمایت از حیوانات برنامه‌ریزی کند، مردی در گرگان به دلیل آزار وحشیانه سگ بازداشت شد و به گفته فرمانده یگان حفاظت محیط زیست گرگان به دلیل آزار به جزای نقدی و به دلیل تشویش اذهان عمومی حداکثر به سه ماه حبس محکوم می‌شود. برای همین هنرمندان و مردم در آن تجمع در بیانیه‌شان خواستند با تصویب مجازات‌های مناسب از تداوم و تکثیر خشونت در جامعه ایرانی جلوگیری کنند.

میهمانان بدون میزبان

کشوری با گونه‌های مختلف گیاهی، آب‌وهوای معتدل نه فقط از منظر زیست‌محیطی مورد توجه است، بلکه یکی از 10 جاذبه برتر گردشگری در جهان است. سال گذشته مجمع جهانی اقتصاد با اشاره به امنیت ایران، تنوع طبیعت و همچنین مقرون به صرفه بودن هزینه سفر در این کشور، ایران را در فهرست جاذبه‌های پیشنهادی گردشگری قرار داد. با تغییرات سیاسی به طور مشخص درهای دنیا به روی ایران باز شده اما ایران کمی با شاخص‌های اصلی میزبانی از میهمانان فاصله دارد. برای همین رئیس سازمان گردشگری و میراث فرهنگی اولویت اختصاص بودجه در سال آینده را تامین ساخت، تجهیز و راه‌اندازی مراکز تفریحی و گردشگری در کشور اعلام کرد و سال آینده را سال رونق گردشگری نام گذاشت و گفت: «کشوری آرام، بدون جنگ و درگیری، با مردمانی مهمان‌نواز طبیعتاً اولین انتخاب هر گردشگری است.» احتمالاً همین انتخاب پنج میلیون گردشگر خارجی را میهمان ایران کرده است. میهمانانی که در بعضی مناطق به دلیل کمبود امکانات تجربه‌های متفاوتی را گذراندند، گردشگران اروپایی که به دلیل نبود هتل خالی در شهر تبریز، شب تا صبح را کنار خیابان در چادر سر کرده‌اند!

برای همین در آخرین ماه‌های سال معاون رئیس‌جمهور و رئیس سازمان میراث فرهنگی و گردشگری از تصویب معافیت صددرصدی مالیاتی تمام هتل‌ها، مراکز اقامتی و تاسیسات گردشگری که از ابتدای سال 13۹۵ پروانه بهره‌برداری دریافت می‌کنند، خبر داد. به گفته سلطانی‌فر «در شش‌ماهه دوم سال 1394 برای تکمیل 31 هتل 4 و 5 ستاره نیمه‌کاره 580 میلیارد تومان از محل صندوق توسعه ملی تخصیص یافت. ابتدای سال هم 200 میلیارد تومان از این منبع اختصاص یافت که برای تکمیل پروژه‌های نیمه‌تمام گردشگری به ویژه هتل‌های 4 و 5ستاره 780 میلیارد تومان اختصاص یافت».

اقتصاد مانع ازدواج و عامل طلاق

فراهم آوردن بستر سرمایه‌گذاری در این صنعت و سهم قابل توجه آن در اشتغال نه‌تنها وضعیت گردشگری را دگرگون می‌کند بلکه خود مسبب کاهش بسیاری از آسیب‌های اجتماعی می‌شود.

آخرین بررسی‌ها از شرایط سنی و تمایلات به ازدواج در میان جوانان نشان می‌دهد تغییر و تحولات اجتماعی و اقتصادی در ایران باعث ایجاد تغییراتی در الگوی ازدواج شده است. به طوری که طبق آمار مدیرکل دفتر آمار و اطلاعات جمعیتی سازمان ثبت احوال کشور 320 هزار نفر از مردان و 980 هزار نفر از زنان از سن متعارف ازدواج در کشور عبور کرده و در خطر ورود به سن تجرد قطعی (بالای 50 سال) قرار دارند.

بیکاری و مشکلات اقتصادی یکی از اصلی‌ترین موانع ازدواج و اتفاقاً مهم‌ترین دلیل طلاق در کشور عنوان شده است. رشد 8 /13‌درصدی آمار طلاق و کاهش علاقه به ازدواج و تشکیل خانواده از نگاه سازمان ثبت احوال زنگ خطری است که اگر به آن توجه نشود به بحران تبدیل می‌شود. زنگ خطر نه امسال بلکه از پنج سال گذشته به صدا در‌آمد و در آن زمان دستور تسریع در صدور وام‌های ازدواج صادر شد، اما شرایط ازدواج تنها با وام فراهم نشد و بار دیگر افزایش طلاق و کاهش ازدواج در میان زخم‌های کهنه جامعه سر باز کرد.

تحقیقات مدیرکل آمار و اطلاعات سازمان ثبت احوال هم نشان می‌دهد تاخیر سن ازدواج در کلانشهرها نمود بیشتری داشته است: «در حالی که میانگین کشوری سن ازدواج برای مردان 8 /27 و برای زنان 1 /23 اعلام شده میانگین سن ازدواج در تهران برای مردان ۳۰ و برای زنان ۲۶ سال است که بیشتر از استان‌های دیگر است.» بنابراین در بررسی‌ها تهران با 1 /30 سال، شیراز با 1 /29 سال، تبریز و اصفهان با 6 /28 سال و کرج با 1 /28 سال بیشترین میانگین سن ازدواج مردان را به خود اختصاص داده‌اند. در مورد زنان نیز تهران با 2 /26 سال، شیراز با ۲۵ سال، کرج با 9 /24 سال، اصفهان 7 /24 سال و تبریز با 5 /23 سال بیشترین استان‌هایی هستند که سن ازدواج زنان بیش از میانگین کشوری است.

فرصت برابر برای زنان

فکر کردن به اینکه فراهم آوردن فرصت‌های شغلی و امکانات رفاهی برای تشکیل خانواده یا کاهش سن ازدواج احتمالاً اولین راه‌حل پیشنهادی همه نهادهای سیاستگذار در این زمینه است، ساده‌ترین و دست‌یافتنی‌ترین راه‌حل است. همان‌طور که تاکنون هم به جای ریشه‌یابی دلایل گسترش موضوع، به راه‌اندازی مراکز همسریابی قانونی یا پایگاه‌های مشاوره‌ای اکتفا کرده‌اند. اما واقعیت امروز جامعه ایران حکایتی دیگر دارد.

معاون امور زنان و خانواده ریاست‌جمهوری، درست همان روزهایی که همه نسبت به افزایش سن تجرد دختران ایرانی هشدار می‌دادند وضعیت فعلی زنان در جامه را تشریح کرد و گفت: «نرخ بالای رشد بیکاری در زنان تحصیل‌کرده نشانگر این واقعیت است که نظام مدیریتی و اداری نتوانسته برنامه‌ای موفق برای استفاده از این سرمایه اجتماعی داشته باشد. آخرین بررسی‌های مرکز آمار نشان می‌دهد نرخ بیکاری زنان، بسیار بالاست به طوری که 9 /20 درصد زنان جوان و فارغ‌التحصیل دانشگاهی بیکار هستند.»

آماری چالش‌برانگیز و نگران‌کننده‌ که به گفته مولاوردی در آخرین بررسی پدیده اعتیاد زنان بروز دیگری داشته است: «بی‌توجهی به حضور اجتماعی زنان و فراهم نبودن شرایط سالم برای تفریح و شادی، زنان و دختران جوان را به سوی ناکامی و افسردگی می‌برد و شکل جامعه اعتیاد را به سوی زنانه شدن پیش می‌برد.» از نگاه او پایین آمدن سن اعتیاد به ۱۳ سال و تغییر الگوی مصرف به سنتی و صنعتی و روانگردان پیام دختران برای تلاش برای شاد بودن و هیجان داشتن است.

با همه این نگرانی‌ها اما بازهم تاکنون تلاشی برای تغییر وضعیت زنان در جامعه به وجود نیامده است. این بار این خبر را معاون رئیس‌جمهوری اعلام نکرده، بلکه آخرین بررسی‌ها از کشورهای جهان نشان می‌دهد ایران حتی در میان کشورهای منطقه از وضعیت خوبی در مورد مشارکت زنان برخوردار نیست و در میان 190 کشور جهان در رتبه 134 نشسته است. سهم اندک زنان در پست‌های مدیریتی و اجرایی دولت خود یکی از بزرگ‌ترین نشانه‌های نادیده گرفتن توانایی‌های زنان در فرصت‌های برابر کاری است. دیده نشدن پتانسیل، ویژگی و توانایی زنان ایرانی نسبت به زنان منطقه که تنها به دلیل حذف سهم آنان در رده‌های مدیریتی است.

نگرانی از تغییر الگوی مصرف

اگر معاون رئیس‌جمهور نسبت به زنانه شدن اعتیاد در ایران و کاهش سن معتادها هشدار می‌دهد، می‌توان انتظار داشت که رئیس پلیس مبارزه با مواد مخدر از تغییر الگوی مصرف در میان جوانان حرف بزند: «مصرف شیشه در سال‌های گذشته رشد چشمگیری داشته، به صورتی که فضاهای عمومی علنی و بعد هم فراگیر شد. در تمام این مدت تبلیغ‌های متعددی در مورد شیشه در میان جوانان دیده می‌شد که این ماده مخدر کم‌خطر است و اعتیاد ندارد.»

اما حالا نه‌تنها اعتیاد شیشه یکی از نگرانی‌های اصلی مبارزه با مواد مخدر شده، بلکه جایگزین مواد ناشناخته و شیوع سریع آن روش‌های مبارزه را سخت‌تر کرده است. چون به سادگی و با قیمت پایین در دسترس است. گسترش بی‌سابقه اعتیاد در میان زنان در پنج سال اخیر از نگاه این مقام مسوول هم نگران‌کننده است: «نبود اعتماد به نفس در بین زنان و تفریح و شادی مناسب یکی از دلایل مهم گرایش آنها به مواد مخدر است که متاسفانه به دلیل جبران آن نقایص به شدت در حال گسترش است.»

نگرانی از علاقه به مواد مخدر جدید و تغییر الگوهای مصرف جدی است. به گفته معاون کاهش تقاضای ستاد مبارزه با مواد مخدر افزایش قیمت شیشه و هروئین و کاهش قیمت تریاک نشان از تغییر الگوی مصرف دارد یعنی افراد مبتلا به شیشه ممکن است به سمت مواد سنتی یا هروئین تزریقی بروند.

سال‌هاست سیاستگذاری در این زمینه یک‌به‌یک تصویب و تلاش می‌شود به‌روز شود.

خلاقیت و نوآوری در حاشیه

اعتیاد اگر یکی از ابعاد نگران‌کننده آسیب‌های اجتماعی است، موضوع اصلی بسیاری نهادها و برنامه‌ریزی‌ها برای تغییر شرایط موجود آن در کشور است. اما توجه به نوآوری و خلاقیت سرمایه‌های اجتماعی هستند که اتفاقاً نادیده گرفته می‌شوند. ایران با بیش از چهار میلیون دانشجو و جوان علاقه‌مند به تحصیل و علم به نظر می‌رسید که یکی از مهم‌ترین و مطرح‌ترین نهادهای علمی در منطقه باشد، اما آخرین بررسی‌های بلومبرگ نشان می‌دهد در بررسی‌های شاخص‌های اصلی ایران نتوانسته در میان 50 کشور نوآور علمی در دنیا باشد.

رتبه‌بندی بلومبرگ نشان می‌دهد بر اساس شش شاخص، «شدت تحقیق و توسعه»، «ظرفیت تولید»، «شدت فناوری‌های پیشرفته»، «سطوح آموزشی»، «پژوهشگران» و «ثبت اختراع» ایران در وضعیت مناسب نیست و نتوانسته امتیاز مناسب را کسب کند. پژوهش‌های این موسسه نشان می‌دهد مالزی به عنوان اولین کشور اسلامی، در شاخص نوآوری دارای رتبه 27، ترکیه دارای رتبه 35، تونس دارای رتبه 44 و مراکش دارای رتبه 50 است. در حالی که به نظر می‌رسد نوآوری علمی یکی از شاخص‌های آموزش باشد اما نتایج این تحقیق نشان می‌دهد که آموزش اصل نیست و آنچه کشورها و توانایی‌های آنها را از هم متمایز می‌کند توانایی در رشد و خلاقیت علمی آنهاست. به همین دلیل کشورهای جوان آسیایی که فرصت و امکان تجربه و بازشناسی خلاقیت‌های خود را دارند در ردیف‌های اول نشسته‌اند. در این تحقیق از مجموع شاخص‌ها 100 امتیاز در نهایت در نظر گرفته شده بود که ایران امسال تنها توانست 48 امتیاز را دریافت کند.

مهم‌ترین موضوعات و دغدغه‌های سال گذشته یک‌بار مرور شد که با یادآوری آنها میزان تاثیرگذاری در تغییرات اجتماعی و ساختار فرهنگی اجتماعی ایران بازخوانی شود. نگاهی گذرا به روزهایی که در این سال گذشته نشان می‌دهد جامعه ایران سال گذشته تب داشته و اگر قرار باشد سال دیگر هم با تب نفس بکشد، از جان می‌افتد. مدیران و مسوولان در آخرین روزهای سال باید کوله‌بار مرتب‌شده 94 را بر دوش بگیرند تا این بار برای ورود به عرصه‌های جدید و حضور در راه‌های جدید تصمیم‌گیری کنند. زمان کوتاه و بهار در راه است. شاید این بار آسمان روزهای نو رنگ دیگری به خود بگیرد.