رابطه تنگاتنگ کلاهبرداری و فساد

مطالعات نشان داده است در سراسر جهان، کلاهبرداری و نابسامانی‌های اقتصادی ارتباط تنگاتنگی با یکدیگر دارند. در کشورهای غربی نظیر ایالات متحده و بسیاری از کشورهای اروپایی کلاهبرداری‌ها در نتیجه گزارش شاهدان عینی یا تلاش‌های روزنامه‌نگاران افشا می‌شود. اما در بسیاری دیگر از نقاط جهان کلاهبرداری‌ها پرسر و صداتر از کشورهای توسعه‌یافته، آشکارا سبب اشاعه فقر و اختلال در سیستم اقتصادی می‌شود. در غالب موارد، ساختار قدرت و معماری خاص حکومت، خود برای سیاستمداران، تاجران، نظامیان و... ابزارهای سهل‌الوصولی برای کلاهبرداری فراهم می‌کند. بسیاری از دولت‌های جهان این سیستم فاسد را از سلف خود به ارث برده‌اند و آن را برای نسل‌های بعد به میراث می‌گذارند. در برخی کشورها نیز قدرت در دست طیفی از رهبران حزبی مستقل است و نبود یک قدرت محوری و یکپارچه با اقتدار کامل، به چنین معضلی دامن می‌زند.

واضح است که کلاهبرداری در انواع و اشکال مختلفی رخ می‌دهد لذا، به دست آوردن تصویری شفاف و دقیق از آن در جهان کار بسیار دشواری است. به ویژه وقتی این نوع جرم به صورت فردی و در سطوح غیرسازمانی جامعه اتفاق می‌افتد گزارش و حتی بعضاً شناسایی آن به راحتی امکان‌پذیر نیست. بسیاری از مردم جهان به ویژه اقشار بی‌بضاعت همه‌روزه کلاهشان توسط مجرمان حرفه‌ای برداشته می‌شود، اما نه مرجعی برای شکایت و پیگیری وجود دارد و نه قوانین حمایتگری که بتواند کلاه بر بادرفته را بازگرداند. دست یافتن به تصویری جامع از فساد و کلاهبرداری در کشورهای مختلف تنها بر مبنای مطالعات دو مرجع معتبر بین‌المللی امکان‌پذیر است: گزارش‌های شفافیت بین‌الملل و پیمایش کلاهبرداری جهانی. شفافیت بین‌الملل در سال 2013 مانند هر سال، فهرست جامعی از کشورهایی که بیشترین میزان فساد در آنها رخ می‌دهد، ارائه کرد. بر مبنای این گزارش کشورهای سومالی، کره شمالی، افغانستان، سودان، سودان جنوبی، لیبی، عراق، ازبکستان، ترکمنستان و سوریه از نظر میزان فساد در رتبه‌های یک تا 10 جهان ایستاده‌اند. نام 10 کشور نخستی که فاسدترین کشورهای دنیا معرفی شده‌اند چندان مایه شگفتی نیست. تصویر موجود از فساد در جهان، زمانی شفاف‌تر می‌شود که مفهوم کلاهبرداری را همراه با ساختارهای قدرت موجود و نظام اقتصادی هر کشور مقایسه کنیم. این مطالعه اگر چیزی را آشکار کرده باشد بدون شک این واقعیت است که دنیا به دلیل وجود نهادها و سازمان‌های فاسد و کلاهبردار با معضلات فراوانی دست به گریبان است.

گزارش کلاهبرداری جهانی

پیمایش سالانه کلاهبرداری جهانی (Global Fraud Survey) پژوهشی است که همه‌ساله از سوی بنیاد Kroll سفارش داده می‌شود و توسط واحد هوشمند اکونومیست به اجرا درمی‌آید. این پژوهش در سال گذشته میلادی مجموعه‌ای از مدیران ارشد اجرایی در طیف گسترده‌ای از صنایع در سراسر جهان را مورد بررسی قرار داد. صنایع مورد بررسی در این تحقیق خدمات مالی و خدمات تخصصی مانند عمده‌فروشی و خرده‌فروشی، تکنولوژی، رسانه‌ها، ارتباطات دوربرد، بهداشت، دارو، خدمات مسافرتی، حمل و نقل و اوقات فراغت، کالاهای مصرفی، ساختمان‌سازی، مهندسی و زیرساخت، منابع طبیعی و تولید را دربر می‌گرفت. 25 درصد از پاسخگویان از اروپا، 24 درصد از آمریکای شمالی، 23 درصد از منطقه آسیا اقیانوسیه، 14 درصد از آمریکای لاتین و 14 درصد از خاورمیانه و آفریقا بودند. این پیمایش نقشه کلاهبرداری در جهان را با ویژگی‌های زیر به تصویر می‌کشد.

- کلاهبرداری در جهان، پس از کاهش در سال 2012، اینک دوباره رو به افزایش است و می‌توان گفت هزینه‌های مدیریت و کنترل آن نیز رو به فزونی گذاشته است. همه انواع کلاهبرداری در تمام بخش‌ها در سراسر جهان بیشتر شده است اما در بخش تهیه، عرضه و فروش و تضاد منافع شاهد بیشترین افزایش بوده‌ایم. در مجموع 70 درصد از شرکت‌های مورد بررسی اعلام کرده‌اند دست‌کم از وقوع یکی از انواع کلاهبرداری آسیب دیده‌اند.

- کلاهبرداری‌ها در حوزه اطلاعات رایج شده و رو به گسترش‌اند. در مدت یک سال گذشته سرقت اطلاعات بیش از یکی از هر پنج شرکت جهان را با مشکل رو به رو کرده است. این در حالی است که شرکت‌ها آمادگی لازم برای مقابله با کلاهبرداری‌های اطلاعاتی را ندارند.

- کلاهبرداری یک شغل درون‌سازمانی است؛ شرکت‌هایی که در آنها کلاهبرداری صورت گرفته است و می‌دانند چه کسی مسوول این جرم است گزارش کرده‌اند در 23 درصد از موارد، این فرد مدیر میانی یا ارشد کمپانی، در 42 درصد کارمند جزء و در 23 درصد یکی از کارگزاران یا واسطه‌ها بوده است.

- فرآیندهای مدرن تجاری احتمال کلاهبرداری را افزایش می‌دهند. حرکت به سمت الگوهای تجاری جهانی که بیشتر متکی به ارتباط شبکه‌ای عرضه‌کنندگان و شرکاست به خطر بیشتر وقوع کلاهبرداری منجر می‌شود.

- آفریقا همچنان جایگاه خود را به عنوان منطقه‌ای با بالاترین میزان کلاهبرداری در جهان حفظ کرده است. پس از نیجریه، مصر و نامیبیا، کنیا از نظر میزان وقوع کلاهبرداری در مقام چهارم جهان قرار دارد.

- در میان کشورهای جهان بیشترین سرعت افزایش کلاهبرداری در مکزیک دیده می‌شود.

- در حالی که متوسط وقوع کلاهبرداری در جهان 70 درصد است (درصد پاسخگویان هر منطقه یا کشور که طی یک سال گذشته میلادی دست‌کم یک مورد کلاهبرداری را تجربه کرده‌اند) ایالات متحده با 66 درصد در زیر خط میانگین قرار گرفته و کشورهای حاشیه خلیج فارس با 72 درصد، اروپا با 73 درصد، برزیل با 74 درصد، روسیه با 76 درصد و آفریقا با 77 درصد احتمال وقوع کلاهبرداری آمارهایی بالاتر از میانگین جهانی دارند. باید به خاطر داشت که در هر مورد از انواع کلاهبرداری تفاوت‌های چشمگیری میان کشورها وجود دارد. به عنوان مثال گرچه آمریکا در این مطالعه رتبه آبرومندانه‌ای کسب کرده است اما از نظر میزان وقوع کلاهبرداری در تجارت الکترونیک سومین کشور دنیاست! در پایان این مطالعه، پژوهشگران نتایج پیمایش کلاهبرداری جهانی را با شاخص مفهوم فساد که توسط شفافیت بین‌الملل تهیه شده است مقایسه کردند. مقایسه یافته‌های این دو مطالعه نشان می‌دهد در غالب موارد بین «کلاهبرداری» و «فساد» ارتباط مستقیم و تنگاتنگی وجود دارد.

مثلث کلاهبرداری

یکی از مهم‌ترین چارچوب‌های مفهومی که به درک پدیده کلاهبرداری کمک می‌کند «مثلث کلاهبرداری» نام دارد. این مثلث در واقع همان سه عاملی است که از آن با عنوان «انگیزه/فشار، فرصت، توجیه» یاد می‌کنند. فشارها (مانند نیاز مالی)، به انگیزه‌ای برای کلاهبرداری تبدیل می‌شوند. عامل فرصت به ما می‌گوید فردی که مرتکب کلاهبرداری می‌شود از ضعف کنترل داخلی در رنج است و می‌داند که کنترل خارجی نیز ضعیف عمل می‌کند. بنابراین اگر فرد احساس کند در صورت ارتکاب این جرم در معرض خطر مجازات قرار نخواهد گرفت احتمال کلاهبرداری بیشتر می‌شود. توجیه نیز در واقع فرآیندی است که طی آن کلاهبردار در ذهن خود رفتارش را موجه و قانونی جلوه می‌دهد و با پاسخ‌هایی از این دست خود را قانع می‌کند: همه پولدار شده‌اند، چرا من نشوم! / این کلاهبرداری نوعی قرض گرفت پول است. آن را برمی‌گردانم/ این «حق» من است که جامعه (یا شرکت) از من دریغ کرده است/ این کار قربانی ندارد و من هم قصد صدمه زدن به کسی را ندارم. برای کارم هم دلیل موجه و محکمی دارم. علاوه بر سه عامل ذکرشده در مثلث کلاهبرداری علل دیگری نیز برای این پدیده برشمرده می‌شود؛ مثلاً «انگیزه انتقام». بسیاری افراد با کلاهبرداری انتقام خود را از نابرابری‌های اجتماعی یا بی‌عدالتی‌های سازمان‌ها می‌گیرند!

در تحلیل رفتار کلاهبرداران عوامل دیگری هم ذکر می‌شود:

طمع: حرص و طمع یکی از خصایص ذاتی انسان است. هرگاه فرد یا افرادی فرصت «پر کردن جیب» را پیدا می‌کنند این حس در آنها برانگیخته می‌شود.

نبود شفافیت: معاملات و فرآیندهای پیچیده مالی که درک و تشخیص آن کار دشواری است بهترین راه برای شکل‌گیری و اختفای کلاهبرداری است.

اطلاعات مدیریتی ناکافی: وقتی سیستم اطلاعات مدیریتی سازمان‌ها و شرکت‌ها به نتایج به موقع، صحیح، با جزئیات دقیق و کافی و مرتبط و مناسب منجر نمی‌شود می‌توان سیگنال‌های بروز کلاهبرداری از جمله در حساب‌های بانکی و... را به راحتی دریافت کرد.

فقدان یا ضعف نظام اخلاقی در جامعه و سازمان‌ها: رهبری همواره از سطوح بالای جامعه شروع می‌شود. وقتی مدیران ارشد جامعه یا سازمان‌ها، رفتارهای نیمه‌فاسد از خود نشان می‌دهند مثلاً هزینه‌ها را بالا اعلام می‌کنند و از کار کم می‌گذارند می‌توان انتظار داشت سایر افراد جامعه یا زیردستان آنها نیز همین رویه‌های بی‌اخلاقی را تا حد رسیدن به کلاهبرداری و فساد پی بگیرند.

خودبینی: بسیاری افراد تصور می‌کنند بهتر از «سیستم» هستند، حق آنها تضییع شده، بنابراین حق دارند کلاهبرداری کنند.

ضعف در نظارت اجتماعی: وقتی سیستم‌های بازرسی و نظارتی از سطح فردی و سازمانی گرفته تا سطوح بالاتر، به درستی عمل نمی‌کنند می‌توان انتظار داشت فرصت و انگیزه‌های لازم برای کلاهبرداری فراهم شود و از آن بدتر کلاهبرداری‌هایی که رخ می‌دهد مخفی باقی بماند.