خروج از انزوا
هدف پوتین از سفر به منطقه خاورمیانه چه بود؟
ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه، در روز چهارشنبه 15 آذر، سفر خود را به امارات و عربستان به این امید آغاز کرد که حمایت این دو تولیدکننده بزرگ نفت را در خاورمیانه جلب کند. پوتین ابتدا در ابوظبی، پایتخت امارات فرود آمد. این اولین سفر او به منطقه از زمان همه‌گیری کرونا و جنگ در اوکراین بود. این در حالی است که او با حکم بازداشت دادگاه کیفری بین‌المللی به خاطر جنگ در اوکراین مواجه است. نه عربستان و نه امارات اساسنامه دیوان کیفری بین‌المللی را امضا نکرده‌اند، درنتیجه با هیچ‌گونه تعهدی برای بازداشت پوتین بر سر این حکم مواجه نیستند.
دادگاه کیفری بین‌المللی در مارس 2023 قرار بازداشت ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه را به اتهام ارتکاب جنایت جنگی صادر کرد. این دستور در ارتباط با انتقال غیرقانونی و اجباری کودکان از اوکراین به روسیه صادر شد و دادستانی دادگاه کیفری بین‌المللی طی اظهارنظری در این رابطه گفت: «براساس مدارک، ارتکاب جرم دست‌کم از زمان حمله همه‌جانبه روسیه به اوکراین در ۲۴ فوریه ۲۰۲۲ آغاز شده است.» در واکنش به این اتهام، کرملین حکم بازداشت آقای پوتین را محکوم کرد و آن را فاقد اعتبار دانست. در ادامه رهبر روسیه از شرکت در سایر نشست‌های اخیر بین‌المللی از جمله «بریکس» در آفریقای جنوبی در ماه آگوست و اجلاس گروه ۲۰ در ماه سپتامبر در هند خودداری کرد. پوتین در همان زمان اعلام کرد که در این نشست‌ها حضور نیافته تا برای برگزارکنندگان آنها «مشکلی» ایجاد نشود. با وجود این پس از شکست ضدحمله بزرگ تابستانی اوکراین در میدان جنگ و معطوف شدن توجهات بین‌المللی به تحولات غزه و اسرائیل، به نظر می‌رسد که پوتین نیز آسوده‌خاطر شد و تصمیم گرفت به این انزوا پایان دهد.
در جریان سفر به امارات، پوتین با اسکورت کامل سواره‌نظام و کاروان خودروهای ضدگلوله مورد استقبال قرار گرفت. رهبر روسیه به شیخ محمد بن‌زاید آل‌نهیان، رهبر امارات گفت که «روابط ما به سطح بی‌سابقه‌ای رسیده است». تجارت و نفت از موضوعات مورد مذاکره در این دیدار بود. بیانیه کرملین امارات را «شریک اصلی اقتصادی روسیه در جهان عرب» توصیف کرد. پوتین بعد از این دیدار به عربستان سعودی رفت تا با محمد بن‌سلمان ولیعهد عربستان دیدار کند. پوتین در جریان مذاکره با محمد بن‌سلمان که از تلویزیون پخش شد او را برای دیداری به مسکو دعوت کرد. او گفت «هیچ چیز نمی‌تواند مانع توسعه روابط دوستانه میان ما شود» و افزود که مهم است «اطلاعات و ارزیابی‌ها از رویدادهای منطقه مبادله شود». محمد بن‌سلمان نیز در جریان این دیدار گفت روابط دوجانبه «به رفع خیلی از تنش‌ها در خاورمیانه کمک کرده است».
پیش از این ملاقات، کرملین گزارش داد که دو رهبر درباره «راه‌های کمک به رفع تنش» در مناقشه میان اسرائیل و حماس مذاکره خواهند کرد. به گفته کرملین مناقشه سوریه، یمن و سودان هم در این سفرها مورد بحث و بررسی قرار خواهد گرفت. خبرگزاری روسی تاس همچنین گزارش داد که دیمیتری پسکوف، سخنگوی دولت روسیه تایید کرده است که پوتین و بن‌سلمان درباره همکاری اوپک‌پلاس نیز رایزنی کردند.
مقام‌های کرملین همچنین اعلام کرده‌اند که پوتین برای بحث درباره جنگ در غزه با ابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهور ایران، دیدار خواهد کرد. در همین راستا، ابراهیم رئیسی روز پنجشنبه ۱۶ آذر برای دیدار با ولادیمیر پوتین به مسکو سفر کرد. در جریان این دیدار رئیسی گفت ایران و روسیه همکاری خوبی در حوزه انرژی، کشاورزی و کار دانش‌بنیان دارند و گام‌های بهتری می‌تواند در جهت منافع دو کشور و دولت برداشته شود. خبرگزاری تاس روسیه نیز از قول پوتین گزارش داده است ورود ایران به توافق‌نامه تجارت آزاد با اتحادیه اقتصادی اوراسیا فرصت‌های بیشتری برای گسترش تعاملات ایجاد می‌کند. او در ادامه گفت امضای این توافق‌نامه می‌تواند در اجلاس اواخر ماه جاری این اتحادیه انجام شود. اعضای اتحادیه اقتصادی اوراسیا شامل بلاروس، قزاقستان، روسیه، قرقیزستان و ارمنستان است. با امضای تفاهم‌نامه تجارت آزاد بخش اعظمی از تجارت ایران با این کشورها از تعرفه معاف خواهد شد. به گزارش ایرنا آمارهای اتاق بازرگانی ایران نشان می‌دهد که صادرات به اعضای اتحادیه اقتصادی اوراسیا در سال گذشته یک میلیارد و ۳۵۰ میلیون دلار و واردات از پنج کشور عضو این اتحادیه 8 /1 میلیارد دلار بوده است. حدود یک‌چهارم از کل تجارت ایران با این اتحادیه، مربوط به بازرگانی میان ایران و روسیه بوده است. رئیسی در این دیدار همچنین همتای روس خود را برای سفر به تهران دعوت کرد و پوتین از این دعوت استقبال کرد.
گردش در منطقه
کرملین هدف سفر پوتین به خلیج‌فارس را ضمن پرداختن به بازار جهانی نفت، بحران در خاورمیانه و درگیری اوکراین، «تقویت روابط دوستانه» اعلام کرد. به گزارش وال‌استریت ژورنال، تلویزیون دولتی روسیه، سفر پوتین به این منطقه و استقبال گرم مقام‌های ارشد این کشورها از او را به صورت گسترده و کامل پوشش داد. دیمیتری پسکوف، سخنگوی کرملین، می‌گوید که رهبران روسیه و عربستان سعودی در مورد همکاری سازمان کشورهای صادرکننده نفت و متحدان آن (اوپک‌پلاس) گفت‌وگو و توافق کردند که دو کشور به منظور حفظ بازارهای بین‌المللی انرژی در سطح مناسب و در وضعیتی پایدار و پیش‌بینی‌پذیر، مسوولیت مهم تعاملات را به عهده بگیرند. او افزود که همکاری میان روسیه و عربستان سعودی -دو تولیدکننده عمده نفت که در تعیین سیاست تولید متحد شده‌اند- ادامه خواهد یافت.
تحلیلگرانی که سیاست روسیه در خاورمیانه را دنبال می‌کنند، معتقدند هدف رهبر کرملین از تاکید بر روابط تجاری موفق و همکاری بین روسیه و امارات این است که به غرب نشان دهد روسیه با وجود تحریم‌های فلج‌کننده، هنوز هم شرکای ثروتمندی دارد که می‌تواند به آنها تکیه کند. از سوی دیگر، می‌خواهد به مردم روسیه اثبات کند که حمله مسکو به اوکراین موجه است زیرا انتقادهای اصلی از این اقدام عمدتاً از طرف کشورهای غربی است که به گفته کرملین خواهان نابودی روسیه‌اند. هم عربستان سعودی و هم امارات متحده عربی در مورد حمله روسیه به اوکراین بی‌طرف مانده‌اند و هیچ‌یک قصد ندارند برای تحریم مسکو از غرب تبعیت کنند.
در همین راستا، می‌توان اهداف سفر اخیر پوتین به امارات و عربستان را در سه مورد خلاصه کرد: مورد اول اینکه پوتین با سفر به امارات و عربستان، به نوعی سعی دارد این پیام را به قدرت‌های غربی برساند که در فضای تشدید فشارهای بین‌المللی علیه روسیه (با محوریت منزوی کردن کرملین)، این کشور دیپلماسی فعالی را اتخاذ کرده و عملاً در حال دور زدن چالش‌های تحمیل‌شده از سوی غرب علیه خود و ایجاد فرصت‌های جدید است. این معادله از این جهت که به تقویت همکاری‌های روسیه با کشورهای امارات و عربستان در چهارچوب بازار نفت جهانی و مسائل مطرح در تشکیلات اوپک منجر می‌شود، از اهمیت و جایگاه ویژه‌ای برای قدرت‌های غربی برخوردار است.
دوم اینکه باید توجه داشت به‌طور خاص پس از جنگ اوکراین، حجم مبادلات تجاری روسیه با دیگر مناطق جهان، به نحو قابل توجهی افزایش یافته است. در همین راستا، روابط تجاری روسیه با کشورهای نفت‌خیز خلیج‌فارس به ویژه امارات و عربستان نیز رشد قابل توجهی داشته است. کماینکه در شرایط کنونی امارات بزرگ‌ترین شریک تجاری روسیه در جهان عرب است. از این‌رو، این‌طور به نظر می‌رسد که پوتین در جریان سفر اخیر خود به امارات و عربستان، به نوعی در پی توسعه روابط و مناسبات تجاری با دولت‌های مذکور و جذب سرمایه‌گذاری آنها بوده است. در این میان، برخی منابع اعلام کردند که در بحبوحه تشدید تحریم و فشارهای جهان غرب علیه روسیه، عربستان و به‌طور خاص امارات، امکانات ویژه‌ای را در اختیار روس‌ها قرار دادند تا آنها بتوانند فشارها و تحریم‌های مذکور را دور بزنند و منافع خود را در شرایط تحریمی تامین کنند. در همین راستا، تقویت هماهنگی میان روسیه با امارات و عربستان در حوزه دور زدن تحریم‌ها نیز از جمله محورهای احتمالی و مهم سفر اخیر پوتین به کشورهای نفت‌خیز خلیج‌فارس بوده است. در نهایت اینکه پوتین با اسکورت چند جنگنده پیشرفته سوخوی روسی عازم امارات و عربستان شد. از این‌رو، بسیاری از ناظران و تحلیلگران به این نکته اشاره می‌کنند که به احتمال زیاد، روس‌ها نیم‌نگاهی نیز به فروش تسلیحات و ادوات نظامی خود به امارات و عربستان دارند و در تلاش هستند بخشی از دلارهای نفتی آنها را به سمت خود جلب کنند. موضوعی که سال‌هاست یکی از حوزه‌های مورد علاقه قدرت‌های غربی در زمینه تعامل با دولت‌های عرب حاشیه خلیج‌فارس بوده است. در شرایط فعلی روس‌ها سعی دارند به طریقی به این بازار پررونق و سودآور وارد شوند.
توسعه روابط
ابراهیم رئیسی روز پنجشنبه ۱۶ آذر پس از بازگشت پوتین از عربستان، برای دیدار با او به مسکو سفر کرد. پوتین در ابتدای این دیدار، بیان کرد: «بر فراز حریم هوایی ایران پرواز کردم و تمایل داشتم همان‌جا فرود بیایم و با جنابعالی ملاقات داشته باشم اما به من خبر دادند که خود شما تمایل دارید به مسکو سفر کنید.» وی در ادامه افزود: «روابط دو کشور به خوبی توسعه پیدا می‌کند و موجب امتنان خواهد بود چنانچه خدمت مقام معظم رهبری بهترین آرزوها را ابلاغ کنید. ایشان از روابط ما حمایت می‌کنند و ما پویایی توسعه روابط خود را داریم.» پوتین در ادامه با بیان اینکه حجم مبادله کالا و تجارت میان دو کشور در سال گذشته رشد خوب ۲۰درصدی را نشان می‌دهد، تاکید کرد: «حجم مبادلات کالایی بین دو کشور به میزان پنج میلیارد دلار رسیده است.» وی ادامه داد: «به من اطلاع دادند در تاریخ ۴ تا ۷ اکتبر یک نمایشگاه در ایران برگزار شده بود و شرکت‌کنندگان آن نمایشگاه که از شرکت‌های روسی بودند برای حضور در آن نمایشگاه استقبال کردند و مشتاق بودند. افرادی که از روسیه در این نمایشگاه شرکت کردند، گفتند که خوشحال بودند از اینکه با شرکای خود گفت‌وگو کنند.» پوتین، با بیان اینکه فعالانه در همه عرصه‌ها کار خود را پیش می‌بریم، گفت: «در چند پروژه بزرگ زیرساختی در حوزه‌های حمل‌ونقل مثل راه‌آهن، انرژی و همچنین در حوزه تحصیلی روابط خوبی داریم و دانشجویان ایرانی در روسیه تحصیل می‌کنند.»
ساعاتی پیش از این دیدار نیز پوتین اعلام کرد در نظر دارد درباره پیشرفت در کریدور بین‌المللی شمال-جنوب با همتای ایرانی خود گفت‌وگو کند. پوتین که در یک نشست اقتصادی و سرمایه‌گذاری به میزبانی بانک VTP روسیه در مسکو حضور داشت، درباره رایزنی امروز خود با رئیسی گفت: «کریدور شمال-جنوب یکی از پروژه‌هایی است که با مهمان خود، رئیس‌جمهور ایران که هم‌اکنون به روسیه رسیده است، آن را بررسی می‌کنیم.» رئیسی نیز ضمن ابراز خرسندی از روابط روبه‌رشد دو کشور، همکاری با روسیه را در راستای سیاست همسایگی جمهوری اسلامی ایران حائز اهمیت دانست. رئیس‌جمهور در ادامه با اشاره به همکاری‌های خوب ایران و روسیه در بخش‌های انرژی، کشاورزی و شرکت‌های دانش‌بنیان، بر فراهم بودن زمینه برای برداشتن گام‌هایی موثرتر در توسعه همکاری‌ها در راستای منافع دو کشور و دو ملت تاکید کرد.
جمع‌بندی
سفر پوتین به امارات و عربستان و همچنین سفر رئیسی به روسیه به خوبی نشان می‌دهد که پوتین با وجود تلاش‌های غرب برای دور کردن روسیه از صحنه بین‌المللی برای حضور در صحنه بین‌المللی بی‌پرواتر شده است. واقعیت این است که از زمان آغاز عملیات طوفان‌الاقصی، اخبار جنگ اوکراین به حاشیه رفته و این اتفاق فرصت مناسبی را برای روسیه ایجاد کرده است. جدا از اینکه غافلگیری طوفان‌الاقصی چه نقشی در به حاشیه رفتن جنگ اوکراین داشت، باید به عوامل دیگری اشاره کرد که تاثیر اساسی در این اتفاق داشتند. هزینه‌های بالا برای حمایت از اوکراین در سال 2023 بدون دستاورد بوده و با وجود در اختیار قرار دادن انواع و اقسام تجهیزات جنگی همچنان نزدیک به 20 درصد خاک اوکراین در اختیار روسیه قرار دارد و حتی اخیراً نیز پیشروی‌هایی از سوی روسیه شکل گرفته است. این در حالی است که ارتش اوکراین با همراهی کشورهای غربی از اواخر سال گذشته مشغول تبلیغات گسترده برای عملیاتی تحت عنوان ضدحمله بهاره بودند. ضد‌حمله‌ای که در تابستان رخ داد و آنچنان ضعیف و ناموفق بود که حتی شروع آن نیز بارها از سوی اوکراین تکذیب شد و در نهایت فرصت بهار و تابستان از دست رفت و حالا اوکراین باید در فصل سرما در مقابل روسیه به دفاع بپردازد. دفاعی که ممکن است با حمایت حداکثری کشورهای غربی همراه نباشد.
اختلاف نظری که در ارائه لایحه بودجه کمکی به متحدان آمریکا بین مجلس نمایندگان آمریکا و دولت جو بایدن شکل گرفت، نشان از اختلاف دیدگاه در میان مقامات و احزاب این کشور در قبال جنگ اوکراین دارد. حذف بودجه پیشنهادی 61 میلیارددلاری دولت بایدن به‌وسیله جمهوریخواهان و پیشنهاد جایگزین آنها که تنها شامل کمک 14 میلیارددلاری به اسرائیل بود، بخشی از این درگیری و اختلاف نظر را نشان می‌دهد. بایدن نیز در سخنان خود طرح جایگزین نمایندگان جمهوریخواه را تهدید به وتو کرد تا این درگیری ادامه‌دار شود اما باید توجه داشت که سال آینده موعد انتخابات آمریکا فراخواهد رسید و شرایط اقتصادی آمریکا که تحت تاثیر جنگ اوکراین رو به وخامت رفته است چالشی بزرگ برای دموکرات‌ها ایجاد خواهد کرد.
مشابه این وضعیت در اروپا نیز وجود دارد. گرانی قیمت سوخت و تورم حاصل از آن، تاثیر خود را بر آرای مردم اروپا در انتخابات‌های اخیر گذاشت و به اختلاف میان رهبران اروپا در مورد ادامه کمک مالی و نظامی به اوکراین منتهی شد. پس از انتشار خبر رد لایحه بودجه 61میلیارددلاری آمریکا از سوی جمهوریخواهان، خبر مخالفت اسلواکی و مجارستان با بسته کمکی 50 میلیارددلاری اتحادیه اروپا در حمایت از اوکراین جلب توجه کرد.
واقعیت این است که ناکامی مکرر ارتش اوکراین با وجود حمایت مالی و نظامی گسترده و انتصاب فرماندهان بی‌کفایت در ارتش اوکراین و همچنین سر در آوردن تسلیحات پیشرفته اهدایی غرب به اوکراین از بازار سیاه و نبود شفافیت مالی و فساد گسترده سیستماتیک در این کشور به دلسرد شدن متحدان این کشور از عملکرد مقامات آن منجر شده است. اروپایی‌ها با تحریم‌هایی که علیه روسیه اعمال کرده‌اند جریان انرژی از روسیه به اروپا را مختل کرده‌اند و در نتیجه بیشترین هزینه را برای حمایت از اوکراین پرداخته‌اند و در عوض پیروزی چشمگیری نصیب آنها نشده است.
