تسلیحات جوان

منظره مصافحه کیم جونگ اون، رهبر تپل کره شمالی، با ولادیمیر پوتین در 13 سپتامبر هم در نوع خود و هم به خاطر آنچه کسب‌وکار فروش تسلیحات نامیده می‌شود قابل توجه بود. او با قطار به یک پایگاه فضایی در شرق دور روسیه رفت تا درباره فروش مجموعه‌ای از سلاح‌های کره شمالی با دیکتاتور روسیه مذاکره کند. پنج فروشنده بزرگ اسلحه در جهان یعنی آمریکا، روسیه، فرانسه، چین و آلمان بیش از سه‌چهارم صادرات سلاح را در اختیار دارند. اما تولیدکنندگان جدید اسلحه نیز در تلاش هستند تا پول را از دیگر سابقه‌داران بازار بگیرند. آنها از فرصت‌هایی که به خاطر تغییرات ژئوپولیتیک پدید آمده‌اند بیشترین استفاده را می‌برند و حمله روسیه به اوکراین برایشان سودآور بوده است. سفر آقای کیم به روسیه به دنبال دیدار سرگئی شویگو، وزیر دفاع روسیه، در ماه جولای از پیونگ یانگ صورت می‌گیرد. او در آن دیدار از کره شمالی خواست تا در جنگ به کشورش کمک کند. کره شمالی از اینکه خریداری برای تسلیحاتش پیدا کند بسیار خوشحال خواهد شد. همچنین حکومت‌های دیگر حاضر نیستند به روسیه سلاح بفروشند. تاکنون چین چیزی بیشتر از تراشه‌های دارای کاربرد دوگانه به روسیه نفرستاده است، هرچند می‌تواند سلاح‌های کشنده را از طریق کره شمالی ارسال کند. ایران تنها کشوری است که متعهد شد 2400 فروند پهپاد انتحاری شاهد را به روسیه بفروشد. 

کره شمالی می‌تواند مجموعه بزرگ‌تری از تسلیحات را عرضه کند. موشک KN-23 که تقلیدی از موشک بالستیک روسی اسکندر است به همراه پهپاد و هوتیزر (خمپاره‌انداز) و سامانه‌های چندپرتابی موشکی از جمله اقلامی هستند که کره شمالی می‌تواند ارائه دهد. طبق گزارش منابع اطلاعاتی آمریکا، کره شمالی در بخش اعظم سال گلوله‌های 152میلی‌متری و موشک‌های کاتیوشا به روسیه تحویل داده است. روسیه خریدهایش را از تهران و پیونگ‌یانگ انجام می‌دهد چون هر دو حکومت چنان زیر فشار تحریم‌های هدفمند بین‌المللی قرار گرفته‌اند که دیگر چیزی برای از دست دادن ندارند و می‌‌توانند از تجارت با دولت پوتین به منفعت برسند.

اگر صنعت تسلیحات کره شمالی به خاطر جنگ اوکراین رونق گرفته باشد دشمن جنوبی آن عملکرد بسیار بهتری دارد. صادرکنندگان تسلیحات کره جنوبی حتی قبل از جنگ هم فعال بودند. این کشور در پنج سال منتهی به سال 2022 جایگاه نهم را در رده‌بندی فروشندگان سلاح کسب کرد. 

اندیشکده سیپری (SIPRI)، موسسه پژوهشی صلح بین‌الملل مستقر در استکهلم این رده‌بندی را انجام می‌دهد. دولت کره جنوبی تلاش دارد تا سال 2027 کشورش را به چهارمین صادرکننده بزرگ تسلیحات در جهان تبدیل کند. این کشور سال گذشته 17 میلیارد دلار سلاح فروخت که دو برابر فروش سال 2021 است. حدود 5 /14 میلیارد دلار از این فروش به لهستان بود. 

اندازه و گستره توافقنامه کره جنوبی و لهستان که خود را در خط مقدم دفاع اروپا در برابر روسیه سلطه‌طلب می‌بیند حیرت‌آور است. این معاهده شامل هزار تانک پلنگ سیاه می‌شود که 180 تانک بلافاصله از محل ذخایر ارتش تامین شد و 820 تانک دیگر نیز تحت لیسانس در لهستان ساخته می‌شوند. در این صورت تعداد تانک‌های فعال لهستان از مجموع تانک‌های ارتش‌های بریتانیا، فرانسه، آلمان و ایتالیا فراتر می‌رود. همچنین این قرارداد صادرات 672 هوتیزر تندر، 288 موشک‌انداز چندپرتابه و 48 فروند جنگنده نسل چهارمی ارزان‌قیمت عقاب طلایی را دربر می‌گیرد.

به گفته تام والدوین از اندیشکده «موسسه بین‌المللی مطالعات راهبردی»، مستقر در لندن، موفقیت کره جنوبی در تجارت اسلحه مرهون هزینه‌های رقابتی، کیفیت بالای تسلیحات و تحویل سریع است. قیمت‌ها بازتابی از کارایی تولید در کره هستند. کیفیت از تجربه کار با بهترین تسلیحات آمریکایی و وجود فناوری بالا در بخش غیرنظامی کشور ناشی می‌شود. تحویل سریع نیز از آن جهت امکان‌پذیر است که کره جنوبی به خاطر تهدیدات همسایه شمالی همواره باید خطوط تولید را داغ نگه دارد و می‌تواند به سرعت تولید را افزایش دهد. 

سیمون وزمن، پژوهشگر برنامه انتقال تسلیحات سیپری، عقیده دارد که حمایت همه‌جانبه دولت و ترتیبات جذاب اعتباری کلید موفقیت کره جنوبی هستند. مشتریان آسیایی از این واقعیت خشنودند که کره روابط نزدیکی با آمریکا دارد اما همانند آمریکا یک متحد غیرقابل اتکا نیست. همین واقعیت به کره کمک کرد تا  قرارداد 45میلیارددلاری بازسازی ناوگان دریایی را با کانادا منعقد کند. پرسش‌های آینده به این موضوع مربوط می‌شوند که کره جنوبی در انتقال فناوری به مشتریان تا چه اندازه پیش خواهد رفت. این موضوع به ویژه برای لهستان اهمیت دارد چون خودش را شریک صادراتی کره می‌داند که در بازار اروپا با آلمان و فرانسه رقابت می‌کند. اگر کره جنوبی را پیشتاز بلامنازع در میان صادرکنندگان نوظهور اسلحه بدانیم جایگاه دوم به ترکیه می‌رسد. این کشور از زمان به قدرت رسیدن حزب حاکم عدالت و توسعه (AK) در سال 2002 پول زیادی را به صنعت دفاعی اختصاص داد. با اعمال تحریم‌های آمریکا و اروپا، هدف دستیابی به خوداتکایی در تولید سلاح پررنگ‌تر شد. آمریکا پس از آنکه ترکیه -عضو ناتو- در سال 2019 موشک‌های زمین به هوای اس-400 را از روسیه خرید این کشور را تحریم کرد. 

پیشرفت با سرعتی سرسام‌آور

سیپری بر این باور است که بین سال‌های 2018 تا 2022، صادرات سلاح از ترکیه در مقایسه با پنج سال قبل از آن 69 درصد بالا رفت و سهم این کشور از بازار جهانی تسلیحات دو برابر شد. طبق گزارش ماه جولای یک آژانس صنعتی داخلی، ارزش صادرات دفاعی و هوا-فضای ترکیه در سال 2022 و در مقایسه با سال قبل از آن 38 درصد بالا رفت و به 4 /4 میلیارد دلار رسید. ترکیه امسال هدف شش میلیارددلاری را دنبال می‌کند. پاکستان زیردریایی‌های مدرن را از ترکیه تحویل می‌گیرد. آخرین مورد از چهار رزمناو کوچکی که ترکیه به پاکستان فروخته است ماه گذشته به آب انداخته شد. احتمال فروش بیشتر به دیگر کشورها نیز وجود دارد چون کشتی‌های ترکیه قیمتی رقابتی دارند و همچنین برای ترکیه مهم نیست که خریداران چه کسانی هستند. 

اما پهپادهای نظامی مهم‌ترین عامل پیشرفت صادرات ترکیه به‌شمار می‌روند. این کشور در 18 جولای قراردادی سه میلیارددلاری را با عربستان سعودی برای عرضه پهپادهای آکینچی‌ به امضا رساند. این پهپادها را شرکت بایکار (Baykar) تولید می‌کند که پهپادهای بیرق‌دار را نیز می‌سازد. از پهپاد بیرق‌دار در جنگ‌های آذربایجان، اتیوپی، لیبی و اوکراین استفاده شد. توسعه این پهپاد با هدف شکار شبه‌نظامیان کرد و پس از آن صورت گرفت که آمریکا از فروش پهپادهای شکارچی به ترکیه خودداری کرد. اکنون بیش از 20 کشور برای خرید آن صف کشیده‌اند، چون هم ارزان‌تر و قابل‌دسترس‌تر از همتای آمریکایی و هم قابل اعتمادتر از پهپادهای چینی است که در گذشته بازار غیرغربی را زیر سلطه داشتند.  آکینچی توانمندی بیشتری از بیرق‌دار دارد و می‌تواند انبوهی از سلاح‌های بزرگ از جمله موشک‌های هوابه‌هوا و همچنین موشک کروز SOM-A با برد 250 کیلومتر را با خود حمل کند. این پهپاد خریدارانی را در میان دیگر کشورهای خلیج‌فارس از جمله عمان، قطر و امارات پیدا خواهد کرد چون آنها علاقه‌مندند با کاهش اتکا به تسلیحات آمریکایی خود را در برابر بدقولی‌های این کشور بیمه کنند. همچنین آنها آرزو دارند صنایع دفاعی خودشان را بسازند. آنها ترکیه را یک شریک مشتاق و الگویی برای تقلید می‌دانند. 

بلندپروازی‌های ترکیه را می‌توان در دیگر برنامه‌های این کشور مشاهده کرد. ناو پرچمدار جدید آن به نام آنادولو (Anadolu) یک کشتی جنگی دوزیست 25 هزارتنی و هواپیمابر سبک است که پهپادهای بیرق‌دار را حمل می‌کند. گفته می‌شود که حداقل یک کشور خلیجی مذاکرات خرید آن را آغاز کرده است. جنگنده نسل پنجمی ترکیه به نام کان (KAAN) که با مشارکت آذربایجان و پاکستان ساخته می‌شود قبل از پایان امسال به پرواز درخواهد آمد. جنگنده کان را که با کمک سامانه BAE بریتانیا و شرکت رولز رویس ساخته می‌شود می‌توان پاسخی به حذف ترکیه از برنامه مشارکت در ساخت اف-35 (مجازات خرید اس-400) دانست. ترکیه این جنگنده را به هر خریداری عرضه می‌کند که آمریکا اف-35 را از آنها دریغ می‌کند یا شرایط سختی برای فروش آن در نظر می‌گیرد. یک‌بار دیگر، کشورهای خلیج‌فارس اولین کسانی هستند که در صف خرید می‌ایستند. 

کره جنوبی و ترکیه از مشکلات رقبای اصلی خود سود برده‌اند. طبق گزارش سیپری، بین سال‌های 2018 تا 2022، صادرات سلاح روسیه در مقایسه با پنج سال قبل از آن 31 درصد کمتر بود. این کاهش باز هم بیشتر خواهد شد چون جنگ اوکراین به صنایع دفاعی کشور فشار می‌آورد؛ روسیه در انزوای ژئوپولیتیک قرار دارد و دو مشتری اصلی آن یعنی هند و چین تلاش می‌کنند از وابستگی خود به تسلیحات روسی بکاهند. هند که در گذشته بزرگ‌‌ترین مشتری روسیه بود در سال‌های 2018 تا 2022 خریدهایش را تا 37 درصد کاهش داد. شاید این کشور اکنون آرزو می‌کند که کاش از این هم جلوتر رفته بود. صنایع تسلیحاتی روسیه که تحت کنترل دولت قرار دارد مجبور است نیازهای ارتش این کشور را بر تعهداتش به مشتریان مقدم بداند. بسیاری از 272 جنگنده SU-30MKI که ستون فقرات نیروی هوایی هند محسوب می‌شوند هم‌اکنون  ناقص و بی‌فایده مانده‌اند، چون روسیه نمی‌تواند قطعات آنها را تامین کند. برخی سلاح‌های روسیه نیز در مقایسه با تجهیزات ناتو عملکرد ضعیفی در جنگ اوکراین داشته‌اند. تحریم‌ها نیز مانع از آن می‌شوند که روسیه بتواند هواپیماهای جنگی، هلی‌کوپترهای مهاجم و دیگر تجهیزات کشنده را بفروشد. هرچه جنگ اوکراین بیشتر طول بکشد روسیه کمتر قادر خواهد بود جایگاهش در بازار جهانی تسلیحات را بازستاند. 

فشفشه‌های نم‌زده

درباره چین هم باید گفت که بیش از نیمی از صادرات اسلحه آن در سال‌های 2022-2018 به یک کشور یعنی پاکستان رسید که متحد چین در برابر هند شناخته می‌شود. طبق گزارش سیپری، چین حدود 80 درصد از نیازهای تسلیحاتی اصلی پاکستان را برآورده می‌کند. این نیازها شامل هواپیمای جنگی، ناوچه و زیردریایی می‌شود. چین به سابقه حقوق بشری مشتریان، چگونگی استفاده از سلاح‌های ارسالی یا تحریم‌های غرب علیه مشتریان توجهی نمی‌کند. 

اما صنعت نظامی چین هم مشکلات خودش را دارد. به گفته آقای والدوین یکی از مشکلات آن است که با وجودی که چین یک دهه قبل بازار پهپادهای نظامی را در دست داشت مشتریان از کیفیت بد پهپادها و پشتیبانی بدتر آنها ناراضی بودند و در نتیجه راه برای ترکیه باز شد. مشکل دوم آن است که به استثنای یک قرارداد ظاهری فروش زیردریایی به تایلند و فروش بسته‌ای از تسلیحات به میانمار، دیگر کشورهای جنوب شرق آسیا از زورگویی‌های چین خسته‌ شده‌اند و دیگر به سمت آن نمی‌روند.

حداقل چین نگران رقابت از جانب هند نیست. سرعت رشد صادرات اسلحه هند همانند حرکت یخچال است. دولت نارندرا مودی فهرستی بزرگ از قطعات تسلیحاتی تهیه کرد که باید در داخل هند ساخته شوند. این دولت امیدوار است تانک‌ها و توپ‌های ساخت داخل تا پایان این دهه وارد ارتش شوند. اما هند مدت زیادی به انتقال فناوری از روسیه تحت قراردادهای تولید هواپیما، تانک و رزمناو اعتماد کرده بود، در حالی که روسیه به تعهداتش عمل نکرد. سرمایه‌گذاری‌ها نیز از کانال‌های دولتی به هدر می‌روند و تشریفات اداری جلوی ابتکارات را می‌گیرند. 

پروژه‌هایی مانند ساخت هواپیمای جنگی سبک‌وزن تجاس (Tejas) چند دهه معطل مانده و مشکلات فراوانی دارد. هلی‌کوپتر سبک ظرو (Dhruv) که در سال 2002 رونمایی شد ده‌ها‌بار سقوط کرده است. پس از چند دهه توسعه، مشخص شد تانک آرجون (Arjun) آنقدر سنگین است که نمی‌‌توان آن را در مرز پاکستان مستقر کرد. حتی خود ارتش هند اغلب تجهیزات ساخت داخل را قبول نمی‌کند. آقای وزمان می‌گوید اگر ارتش سلاح‌ها را نخواهد صادرات آنها غیرممکن می‌شود. کره جنوبی و ترکیه نشان دادند چگونه کشورها می‌توانند تجارت تسلیحاتی پرسودی را به راه‌ اندازند که زیربنای امنیت داخلی نیز باشد. هند با تمام ناکامی‌هایش نشان داد چگونه نباید این کار را انجام داد.