گذار از وضعیت شبه‌جنگی
آیا برجام قابل احیاست؟
مذاکرات هسته‌ای ایران و قدرت‌های جهانی در سال 2003 آغاز شد و پس از 12 سال مذاکره فشرده، این کشورها سرانجام در سال 2015 به توافق مهمی تحت عنوان «برنامه جامع اقدام مشترک (برجام)» رسیدند. این توافق مهم یک تحول قابل توجه در تاریخ معاهده منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای (NPT) و روابط بین‌المللی گسترده محسوب می‌شد. از منظر قدرت‌های جهانی غرب، اسرائیل و برخی کشورهای منطقه، برنامه هسته‌ای ایران مهم‌ترین تهدید برای امنیت ملی و جمعی آنها بود. شکست دیپلماسی در توافق با ایران، خطرات رویارویی نظامی را به همراه داشت که می‌توانست کل منطقه خاورمیانه را با پیامدهای فاجعه‌بار بلندمدت در هر دو سطح منطقه‌ای و بین‌المللی مواجه کند. اما برجام راهی برای حل این تهدید به نظر می‌رسد. براساس متن توافق برجام، ایران باید ذخایر غنی‌سازی متوسط خود را پاکسازی، ذخیره‌سازی اورانیوم با غنای کم را تا ۹۸ درصد قطع و همچنین تعداد سانتریفیوژهای خود را تا حدود دوسوم به مدت حداقل ۱۵ سال کاهش می‌داد. علاوه بر این، به منظور بررسی، نظارت و تایید اعمال این محدودیت‌ها از سوی ایران، آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به تمامی تاسیسات هسته‌ای کشورمان دسترسی منظم پیدا می‌کرد و در ازای اجرای تمامی این تعهدات، ایران از زیر تحریم‌های شورای امنیت سازمان ملل، اتحادیه اروپا و آمریکا خارج می‌شد. برجام منطقی‌ترین و معقول‌ترین راه را برای راستی‌آزمایی ماهیت صلح‌آمیز برنامه هسته‌ای ایران بدون رویارویی نظامی ارائه کرد که موفقیت در آن در گرو گفت‌وگوهای مستقیم بین ایران و ایالات‌متحده بود. با وجود اهمیت برجام برای جهان، دونالد ترامپ در ماه می 2018 آمریکا را از جامع‌ترین توافق هسته‌ای جهان خارج کرد. این در حالی بود که طبق گزارش‌های سه‌ماهه آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، ایران به‌طور کامل به تعهدات برجام از جولای 2015 تا می 2018 پایبند بود. در 30 آگوست 2018، گزارش آژانس بین‌المللی انرژی اتمی اعلام کرد، «همکاری به‌موقع و فعال ایران در ارائه چنین دسترسی‌هایی، اجرای پروتکل الحاقی را تسهیل می‌کند و اعتماد را افزایش می‌دهد». در همین حال، با وجود پایبندی کامل ایران به برجام، دولت ترامپ شدیدترین تحریم‌های اقتصادی جهان را علیه ایران اجرا کرد. پس از روی کار آمدن جو بایدن در ژانویه 2021، مذاکرات بین دولت روحانی و بایدن از سر گرفته شد. دو دولت به نهایی شدن توافق نزدیک شده بودند، اما انتخابات ریاست‌جمهوری ایران در ژوئن 2021 پویایی را تغییر داد. ابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهور تازه‌منتخب ایران، تیم مذاکره‌کننده هسته‌ای را تغییر داد. از نوامبر 2021، مذاکرات بین قدرت‌های جهانی و ایران به مدت یک سال ادامه داشت تا اینکه در دسامبر 2022، ایالات‌متحده و اروپا به‌طور غیررسمی خروج از برجام را اعلام کردند. یوآو لیمور، تحلیلگر دفاعی، در روزنامه اسرائیل هیوم نوشت که «وزیر خارجه آمریکا به همتای اسرائیلی خود اشاره کرد که ارزیابی جو بایدن این است که برجام قابل احیا نیست». یادآوری این نکته ضروری است که در سال 2016، دولت اوباما برجام را به عنوان الگویی برای دیپلماسی آینده معرفی کرد. اگر ترامپ آن را نابود نمی‌کرد، این توافق می‌توانست یک الگوی فوق‌العاده باشد که نشان دهد چگونه دیپلماسی می‌تواند یکی از پیچیده‌ترین مسائل جهان را حل کند. ارزیابی‌های مختلفی نسبت به شرایط برجام وجود دارد با این حال بهتر است برای بررسی شرایط حال حاضر این توافق و علل شکست احیای آن به نظرات پژوهشگران و فعالان این حوزه توجه شود. دکتر سیدحسن موسویان که چندین سال به عنوان مذاکره‌کننده ارشد هسته‌ای در ایران بود، مقاله‌ای را در ژورنال ایندو-پاسیفیک آمریکا به چاپ رسانده که در آن عوامل موفقیت و شکست برجام و مهم‌ترین موانع احیای آن را مورد بررسی قرار می‌دهد. او معتقد است که برجام 100 درصد از بین نرفته و انتخابات ریاست‌جمهوری نوامبر 2024 آمریکا می‌تواند نقشی تعیین‌کننده در احیای آن داشته باشد. در ادامه خلاصه‌ای از این مقاله ارائه می‌شود.
موانع سر راه
برجام توافقی دوطرفه بود که طبق آن ایران متعهد به پذیرش دائمی جدیدترین و گسترده‌ترین سازوکار‌های راستی آزمایی بین‌المللی برای برنامه هسته‌ای خود بود و در مقابل، قدرت‌های جهانی دو تعهد عمده داشتند: به رسمیت شناختن حقوق هسته‌ای ایران در NPT و لغو تحریم‌های هسته‌ای که مانع روابط تجاری ایران با دیگر کشورها می‌شد. اما در این میان یک مانع مهم وجود داشت که شرایط را سخت کرده بود و آن هم تحریم‌های اولیه آمریکا بود. در دوران ریاست‌جمهوری اوباما، اگرچه دولت به‌طور جدی برجام را اجرا کرد و تجارت اروپا با ایران را تشویق کرد، اما تحریم‌های اولیه آمریکا همچنان مانع بزرگی بود. بنابراین، حتی با حمایت دولت اوباما از اجرای برجام، تحریم‌های اولیه ایالات‌متحده مانع از آن شد که ایران به لحاظ اقتصادی از این توافق بهره‌مند شود. اگرچه تحریم‌های اولیه آمریکا مانع از نفع اقتصادی کامل ایران از برجام شد، اما ایران کاملاً به تعهدات خود پایبند بود و با وجود موانع تجاری ایجادشده، ایران همچنان همکاری کرد. در 8 می 2018، پس از خروج از برجام، دولت ترامپ تحریم‌های جدیدی را مجدداً علیه ایران اعمال کرد. تحریم عمومی ممنوعیت صادرات ایالات‌متحده به ایران پس از اجرای برجام همچنان به قوت خود باقی مانده است و هنوز هم اعمال می‌شود. مانع بزرگ دیگر، تبانی اسرائیل و کشورهای عرب منطقه بود. پس از دیدار جواد ظریف، وزیر امور خارجه و جان کری، وزیر امور خارجه آمریکا در سپتامبر 2013، اسرائیل به شدت تلاش کرد تا از توافق دیپلماتیک هسته‌ای ایران و غرب جلوگیری کند. در حالی که مذاکرات برجام ادامه داشت، بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر اسرائیل، برای سخنرانی در کنگره آمریکا به واشنگتن سفر کرد. نتانیاهو در سخنرانی خود، برجام را یک توافق بدخواند و خواستار لغو آن شد. بسیاری از دموکرات‌ها سخنرانی نتانیاهو در کنگره را توهینی به آمریکا و اوباما تلقی کردند. در تاریخ آمریکا بی‌سابقه بود که رئیس یک کشور خارجی، رئیس‌جمهور آمریکا را به چالش بکشد و به او توهین کند. جان کری، بعدها فاش کرد که در هر جلسه‌ای که با کشورهای خاورمیانه داشته، رهبران عربستان، مصر، امارات و اسرائیل خواستار توقف مذاکرات و حمله نظامی به ایران بودند. با این حال، اوباما تسلیم فشار آنها نشد و مذاکرات را به نتیجه معناداری رساند. اما، اسرائیل و متحدانش تنها توانستند برنامه ضد ایرانی خود را در دوران دولت ترامپ پیش ببرند و ترامپ با خروج از برجام و اعمال مجدد تحریم‌ها علیه ایران؛ در حقیقت خواسته آنها را محقق کرد و سقوط برجام را رقم زد. نتانیاهو رسماً اعلام کرد که ترامپ را برای خروج از برجام متقاعد کرده است. سیاست اسرائیل که در واشنگتن از سوی کمیته روابط عمومی آمریکا و اسرائیل (AIPAC)، بنیاد دفاع از دموکراسی و سازمان اتحاد علیه ایران هسته‌ای (UANI) انجام می‌شد، موفق شدند دولت ترامپ را متقاعد کنند که سپاه پاسداران ایران را به عنوان یک سازمان تروریستی معرفی کند. در مجموع در زمان ترامپ، اتحادی بی‌سابقه میان آمریکا، عربستان سعودی، امارات متحده عربی و اسرائیل شکل گرفت. تلاش آنها برای جلوگیری از احیای برجام، حتی در زمان رئیس‌جمهوری بایدن نیز ادامه داشت و توانستند تا حد زیادی بایدن را از احیای برجام بازدارند.
چهار تاخیر بزرگ
در سال 2021، هم ایران و هم ایالات‌متحده دولت‌های جدیدی داشتند. بایدن رسماً در 20 ژانویه 2021 آغاز به کار کرد اما اقدام برای مذاکرات احیای برجام را تا چهار ماه به تعویق انداخت و در نهایت در آوریل 2021، رابرت مالی را به عنوان مذاکره‌کننده جدید هسته‌ای آمریکا منصوب کرد اما تا انتخابات ریاست‌جمهوری ایران در ژوئن 2021 زمان کمی باقی مانده بود. در این زمان عباس عراقچی نماینده ایران بود و طی سه ماه مذاکراتش با رابرت مالی و دیگر نماینده‌های قدرت‌های جهانی، بر روی بیش از ۸۰ درصد موضوعات به توافق رسیده بودند. با این حال، پس از انتخاب آقای رئیسی به عنوان رئیس‌جمهور جدید ایران، ادامه مذاکرات به بعد از شروع به‌کار دولت جدید موکول شد. مراسم تحلیف رئیسی در آگوست 2021 بود که باعث تاخیر سه‌ماهه در روند مذاکرات شد. اگر مذاکرات در این مرحله متوقف نمی‌شد، احتمال احیای برجام تا آگوست 2021 بسیار زیاد بود. رئیسی، علی باقری‌کنی را به‌عنوان مذاکره‌کننده جدید هسته‌ای جایگزین عباس عراقچی کرد. این در حالی بود که باقری‌کنی در زمان روحانی به شدت با برجام مخالفت کرده بود و اکنون همان فرد موظف بود که برجام را احیا کند. با وجود این، ایران تا نوامبر 2021، شش ماه پس از انتخاب بایدن، مذاکرات را برای احیای برجام آغاز نکرد و این مذاکرات تا آگوست 2022 ادامه یافت. در نهایت مذاکرات هسته‌ای ایران با دولت جدید، حدود ۹ ماه طول کشید و در نهایت به متن نهایی رسید که آماده امضا بود اما ایران آن را امضا نکرد و خواستار برخی تغییرات در آن شد. در آن زمان، با آغاز حمله روسیه به اوکراین، قیمت انرژی و مواد غذایی به سرعت افزایش یافته بود و اروپا از بحران انرژی زمستانی وحشت داشت و به شدت برای جایگزینی انرژی روسیه تلاش می‌کرد. به نظر می‌رسید که بحران انرژی اروپا می‌توانست یک «فرصت طلایی» برای ایران باشد. با این حال، جناح‌های ایرانی در مورد این فرصت طلایی اختلاف نظر داشتند. برخی استدلال کردند که مذاکرات تقریباً کامل به سرعت برجام را نهایی می‌کند، اما برخی محافظه‌کاران استدلال کردند که تاخیر چندین‌ماهه مذاکرات، اروپا را مجبور به لغو تحریم‌ها و رسیدگی به بحران انرژی می‌کند و نیاز شدید اروپایی‌ها به انرژی به تهران اهرمی برای مذاکره هسته‌ای می‌دهد. به هر حال اروپا زمستان ۲۰۲3-۲۰۲2 را در حالی بدون بحران انرژی پشت سر گذاشت که به وابستگی خود به نفت و گاز روسیه خاتمه داد و نفت و گاز را از آمریکا و کشورهای عربی مثل قطر جایگزین کرد. این تاخیر اشتباه استراتژیک ایران بود؛ زیرا با احیای برجام در آگوست ۲۰۲۲، ایران می‌توانست به یکی از منابع کلیدی تامین نفت و گاز جهان تبدیل شود.
نفوذ سرویس‌های خارجی در آژانس بین‌المللی انرژی اتمی
از زمان آغاز مذاکرات ایران با غرب در سال 2003، اطلاعات محرمانه در مورد برنامه هسته‌ای ایران به‌طور مداوم به رسانه‌ها درز کرده است. این موضوع باعث از بین رفتن اعتماد ایران به آژانس بین‌المللی انرژی اتمی شد، زیرا به‌‌رغم مقررات واضحی که آژانس را موظف به انجام این کار می‌کرد، از محرمانه بودن اطلاعات حمایت نمی‌شد. این موضوع باعث شد ایران نسبت به عوامل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی نگرانی‌ها و سوءظن‌های اساسی پیدا کند. از آن زمان به بعد خرابکاری‌های زیادی علیه برنامه هسته‌ای ایران از جمله ترور دانشمندان هسته‌ای، حملات سایبری و انفجار در تاسیسات هسته‌ای ایران رخ داده که ایران معتقد است درز اطلاعات محرمانه هسته‌ای از سوی بازرسان آژانس به آمریکا و انگلیس، عامل این خرابکاری‌ها بوده است.
فشار علیه دولت بایدن و جنگ روسیه و اوکراین
تشدید فشارهای داخلی و خارجی علیه دولت بایدن یکی از موانع دیگر احیای برجام بوده است. بعد از حدود سه سال از روی کار آمدن بایدن، نهایتاً دولت او به جای احیای برجام، به یک توافق موقت تن داد که شامل تبادل زندانیان، آزاد کردن شش میلیارد دلار از پول‌های بلوکه‌شده ایران در کره جنوبی، همکاری بیشتر ایران با آژانس و مهار تقابلات منطقه‌ای و رفع موانع وجوه بلوکه‌شده ایران در عراق است. یکی دیگر از موانع این است که اروپا و آمریکا مدعی همکاری نظامی ایران با روسیه در جنگ اوکراین شده‌اند. اروپایی‌ها، روابط ایران و روسیه به ویژه پس از جنگ اوکراین و همکاری نظامی با روسیه را خط قرمز خود می‌دانند و معتقدند، جنگ روسیه علیه اوکراین یک تهدید موجودیتی برای آنهاست در نتیجه، احیای برجام و لغو تحریم‌ها در زمانی که ایران با روسیه همکاری نظامی دارد، امکان‌پذیر نیست و با احیای برجام و رفع تحریم‌های ایران موافقت نمی‌کنند.
راه پیش‌رو
از پاییز 2022، تلاش‌ها برای احیای برجام متوقف شده است. ایران آمادگی خود را برای حل مشکل با غرب اعلام کرده است، اما کشورهای غربی متقابلاً پاسخ نداده‌اند. با وجود این، به نظر می‌رسد دولت بایدن موضع سیاسی روشنی در مورد مذاکرات مربوط به برجام ندارد. در حالی که بر دیپلماسی به عنوان بهترین گزینه تاکید می‌کند، معتقد است که احیای برجام در دستور کار نیست و سیاست «نه برجام، نه بحران» را در پیش گرفته است و قصد دارد این سیاست را تا انتخابات سال آینده ریاست‌جمهوری آمریکا ادامه دهد. علاوه بر این نبود مذاکرات مستقیم میان ایران و آمریکا مانعی دیگر برای احیا نشدن برجام است.
با توجه به شرایط فعلی، یک گفت‌وگوی جامع بین ایران، قدرت‌های جهانی و هشت کشور خلیج‌فارس ضروری است که شامل شش عنصر کلیدی است.
۱- آغاز مذاکرات مستقیم ایران و آمریکا با دستور کار احیای برجام براساس متن آگوست ۲۰۲۲
۲- حل پایدار موضوع هسته‌ای ایران بی‌ارتباط با تفاهمات منطقه‌ای نیست. گفت‌وگوهای ایران و سایر کشورهای حاشیه خلیج‌فارس و بهبود روابط ایران و عربستان برای تشکیل یک سیستم همکاری و امنیت جمعی در خلیج‌فارس، بهترین گزینه است.
۳- با ایجاد سیستم همکاری و امنیت خلیج‌فارس می‌توان، اصول برجام را منطقه‌ای کرد و نگرانی‌ها در مورد آینده برجام را از بین برد، خلیج‌فارس عاری از سلاح‌های هسته‌ای و کشتارجمعی را شکل داد.
۴- در چارچوب سیستم همکاری و امنیت خلیج‌فارس، کنسرسیومی مشابه با اورنکو در زمینه غنی‌سازی چندجانبه در این منطقه ایجاد کنند.
۵- گفت‌وگو میان ایران و اروپا در مورد اختلافات راجع به اوکراین می‌تواند باعث رفع شبهات مداخله ایران در جنگ اوکراین شود.
۶- اسرائیل و ایران در یک وضعیت شبه‌جنگ به سر می‌برند که نیازمند یک ابتکار بین‌المللی برای مهار این وضعیت شبه‌جنگی است. آمریکا با اسرائیل روابط نزدیک دارد و چین هم با ایران. این دو کشور می‌توانند در مهار وضعیت خطرناک شبه‌جنگی میان اسرائیل و ایران، نقش مثبت ایفا کنند.
سیدحسین موسویان دیپلمات، مذاکره‌کننده ارشد هسته‌ای سابق ایرانی و از اعضای موسس حزب اعتدال و توسعه است. او هم‌اکنون در دانشگاه پرینستون به عنوان پژوهشگر فعالیت می‌کند. موسویان در دولت هاشمی‌رفسنجانی سفیر ایران در آلمان و در دولت خاتمی معاون دبیر شورای عالی امنیت ملی و عضو هیات مذاکرات هسته‌ای ایران بود.
