دولت مسوول انحصار

هیچ دلیلی ندارد که اقتصاد ایران رقابت‌پذیر نباشد. فقط مطلب مهم این است که بازارهای ما به صورتی شکل گرفته‌اند که انحصار به صورتی در سیستم اقتصادی ما نهادینه شده است. انحصار به صورت کاملاً عادی درآمده است. شما می‌شنوید که مثلاً فقط یکی دو نفر واردکننده فلان کالا هستند. یا در تولیدات بعضی از کالاها یکی دو بنگاه هستند که تولیدکننده اصلی هستند و سهم عمده بازار را دارند.

اینها دلایلی دارد. یکی از این دلایل این است که همواره موانعی در اقتصاد ایران وجود داشته است، که عمدتاً هم، از طرف خود دولت و با دخالت دولت بوده است. در نتیجه این مشکلات، به طور مثال مجوزهایی که باید از وزارت صنایع یا از وزارت بازرگانی برای فعالیت‌های اقتصادی اخذ می‌شد، یک نوع فساد پنهان یا یک نوع تمایلاتی که به بی‌نظمی منجر می‌شود، وجود دارد. بعضی‌ها در این شرایط می‌توانند نفوذ کنند و سریع‌تر این کار را انجام دهند و جلوی ورود رقبایشان را بگیرند. اینها همه عواملی شده است که درجه رقابت را در اقتصاد ایران پایین آورده است. به اصطلاح ما در اقتصاد می‌گوییم، به طور طبیعی و ذاتی صنعت، دچار یک انحصار طبیعی است. این به تکنیک تولید، و در بسیاری از موارد به هزینه‌های ثابت بسیار بالایی که برای بنگاه وجود دارد، برمی‌گردد.

وقتی یک صنعت به بازار وارد می‌شود و شروع به تولید کردن می‌کند و درصدد جذب بازار برمی‌آید، به دلیل سرشکن شدن هزینه‌های ثابت، هزینه‌هایش پایین می‌آید. در این شرایط، اگر صنعت دیگری بخواهد وارد شود، از آنجایی که باید از تولید پایین شروع کند، هزینه‌هایش خیلی بالاتر خواهد بود و نمی‌تواند با این بنگاه‌هایی که قبلاً به بازار ورود کرده‌اند، رقابت قیمتی کند. یا مواردی دیگر، فرض کنید مثلاً مخابرات یا سیستم برق‌رسانی. اینها شبکه‌ای است که به وجود آمده است و از آن شبکه مثلاً سیم‌های مخابرات به همه خانه‌ها کشیده شده است. دیگر یک مخابرات جدید نمی‌تواند بیاید. چون باید به کسانی که جدیداً متقاضی تلفن هستند، این خدمات را برساند و کشیدن سیم مسی به مناطق مختلف و پراکنده، بسیار پرهزینه است و در واقع، حداقل با تکنیک امروزه به‌هیچ‌وجه قابلیت این را ندارد که رقابت کند.

معمولاً بهترین راه در این نوع از رقابت‌ها این است که وضعیت به وجود آمده را بشکنید و نظارت کنید. نهاد ناظر برای آن بگذارید. تنظیم‌کننده قیمت برای آن تعیین کنید. به عبارتی، باید نظارت به این سمت رود که، این نوع از انحصارات، بخش عمده‌ای از منافع مصرف‌کنندگان را به خودشان منتقل نکند. اما در موارد دیگر انحصار، اصولاً به دولتی می‌گویند که تولید انحصار کند، یعنی انحصارش ناشی از مجوزهایی است که در بالا گفته شد. برای مقابله با این موضوع، شما می‌توانید با برداشتن موارد ورود و حتی ایجاد امکانات لازم برای ورود به این بازارها، ایجاد رقابت کنید و اینجا دیگر ضرورتی به نظارت و تنظیم‌کننده نخواهد بود.

در شرایط انحصاری و البته در بسیاری از کشورها فرآیند نظارت را نهادی انجام می‌دهد که مستقل از دولت است. در ایران هم با ابزار شورای رقابت این کار انجام می‌شود. دولت‌ها معمولاً فرآیند نظارت را به طور کلی دوست ندارند و در بسیاری از موارد ایجاد مشکل می‌کنند.

قیمت غارتگرانه

سود غارتگرانه دقیقاً یعنی بنگاهی از قدرت انحصارگری‌اش استفاده می‌کند و به دلیل این قدرت انحصاری تا آنجا که می‌تواند، جیب مصرف‌کننده را خالی می‌کند، به خصوص اگر کالاهایی باشند که در زمره کالاهای ضروری دسته‌بندی می‌شوند. شما در نظر بگیرید، یک داروی مثلاً معالج بیماری قلبی یا سرطان و...، به صورت انحصاری باشد، فقط در اختیار یک کمپانی باشد و هیچ نظارتی هم بر آن کمپانی نباشد. این بنگاه قیمت را به قدری می‌تواند بالا ببرد و از آن طرف مصرف‌کننده به خاطر جانش، تقریباً حاضر است که همه چیزش را بفروشد و قیمت این دارو را بدهد. این نهایت سوءاستفاده از انحصار و همان سود غارتگرانه است.

در این شرایط که با پدیده سود غارتگرانه مواجه هستیم، قطعاً باید رگولاتوری و نظارت باشد. یعنی برای حفظ منافع مصرف‌کننده، اتفاقاً هر چه کالا ضروری‌تر است، ضرورت نظارت و رگولاتوری و تنظیم‌کننده بازار هم بیشتر می‌شود.

شاخص قدرت بازار

چون در واقعیت اقتصاد بازار رقابت کامل نداریم، هزینه‌های ثابت هم به طور فزاینده در حرکت هستند و کالاهای جانشین کاملی هم در یک بازار نداریم، شاخصی به عنوان قدرت بازار را تعریف می‌کنیم تا در بازار خاصی به درک صحیحی از میزان رقابت‌پذیری برسیم. این شاخص، از بازار تا بازار فرق می‌کند. برای حدود 130 صنعت، ما هم درجه قدرت بازار را و هم شاخص تمرکز را محاسبه کردیم.

به ندرت ممکن است بازار رقابت کاملی که در تکست‌ها، کتاب‌ها و تئوری گفته می‌شود، داشته باشیم. اما شاخص‌هایی هستند که این ظرفیت رقابت‌پذیری را واکاوی می‌کنند. شاخص قدرت انحصاری، که در واقع با مارک‌آپ یعنی حدفاصل قیمت و هزینه نهایی تعیین می‌شود و هر چه این میزان بیشتر باشد، درجه قدرت انحصاری بالاتر محاسبه می‌شود. همچنین شاخص‌های تمرکز.

در حقیقت در اینجا، بازارها یک‌طیفی هستند، از خیلی نزدیک به رقابت تا خیلی نزدیک به انحصار کامل. همان‌طور که پیشتر اشاره کردم، این محاسبات برای بازارهای مختلف در ایران انجام شده است. این محاسبات را کارشناسان انجام داده‌اند و دو جلد کتاب در این زمینه، در مرکز ملی رقابت وجود دارد، که بازارهای مختلف را از این ‌نظرها اندازه‌گیری کرده است.

پدیده کارتل

مساله کارتل، که بیشتر ما می‌توانیم حتی اسم تبانی روی آن بگذاریم، زمانی است که تعدادی بنگاه، که سهم عمده‌ای در بازار دارند، با هم تبانی کنند و این سهمی که تک‌تک دارند، وقتی جمع می‌شود، تبدیل به سهم قابل توجهی می‌شود، که این درجه تمرکز را برای بنگاه‌ها بالا می‌برد و امکان این را می‌دهد که به دلیل داشتن سهم بالاتر، با تغییرات در سطح تولید، قیمت را هم تحت تاثیر قرار دهند. این در واقع عملی است که کارتل‌ها انجام می‌دهند. ولی از سوی دیگر همیشه یک انگیزه‌ای وجود دارد به دلیل اینکه کارتل‌ها سعی می‌کنند، از طریق محدود کردن عرضه، قیمت را کنترل کنند و بالا ببرند. البته در این نوع نگاه، انگیزه‌ای برای هر یک از این اعضا وجود دارد که به صورت پنهانی مقدار بیشتری را در بازار وارد کند و بفروشد. به همین دلیل، بسیاری از کارتل‌های بزرگ در گذشته یا به این علت یا به علت اینکه سهم‌شان از بازار به اندازه کافی زیاد نبود، این قدرت کارتلی و انحصاری را از دست دادند. همان‌طور که من تصور می‌کنم الان اوپک هم دیگر آن توان و قدرت انحصاری را ندارد. به خصوص که عربستان تقریباً از آن سیاست‌های کلی، که به نفع سایر کشورهای اوپک است، تبعیت نمی‌کند.

حسن آن تشکیلاتی که من از کشورهای دنیا نقل کردم و ما هم این را حدود 16، 17 سال قبل در ایران و در معاونت اقتصاد و برنامه‌ریزی وزارت بازرگانی تاسیس کردیم در همین حوزه قوانین بود. قوانین را برای تقویت رقابت طراحی کردیم، که بعداً به قانون رقابت تبدیل شد.

بعد از سال‌ها، در قانون که بعد مصوب شد اینها را دیده‌اند، که به راحتی و سهولت بتوانند برای ایجاد رقابت و رفع انحصار دخالت کنند. البته برای ایجاد فضای رقابتی نیاز به طراحی سیستمی در حوزه قضا داریم تا حساس‌تر از گذشته به رفع قوانین انحصاری و ایجاد فضای رقابتی اهتمام کنیم.