نقش فناوری ارتباطی و اطلاعاتی در توسعه

تحولات و دگرگونی‌های فناوری‌های ارتباطی و اطلاعاتی که پس از جنگ جهانی دوم آغاز شده، در آغاز این قرن علاوه بر نظریه‏پردازی‌های بسیار در مورد ارتباطات به‌عنوان یک عامل زیربنایی توسعه، باعث شد که این پدیده به عنوان یک متغیر مستقل برای زیرساخت‌های اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی مدنظر قرار گیرد. از آغاز دهه ۱۹۸۰ میلادی، نقش فناوری ارتباطی در توسعه، با چاپ کتاب «حلقه گمشده» در کنار وسایل ارتباط‌جمعی مطرح شد. در این کتاب، به فاصله و شکاف بین کشورهای فقیر و غنی و ضرورت پر کردن این شکاف توجه شد. فناوری ارتباطی به عنوان زیربنای زیربناها مطرح شد و آن را یکی از اصلی‏ترین عوامل توسعه نامیدند. به عبارتی، مخابرات و ارتباطات بستر توسعه فرهنگی- اجتماعی و اقتصادی اعلام شد. در دهه ۱۹۹۰ میلادی، با طرح اصطلاح «بزرگراه‌های اطلاعاتی» توسط «آلبرت گور» و توجه جدی این کشور به کاربرد ارتباطات و فناوری اطلاعات در توسعه و اختصاص 10 درصد از بودجه آمریکا به این امر، این ایده عملیاتی شد و امروز ارتباطات به معنای عام در توسعه نقش اساسی دارد.

دیدگاه‌های مربوط به توسعه‏بخشی ارتباطات، به تدریج در اتحادیه بین‏المللی ارتباطات دور کامل شد؛ به نحوی که در سال‌های اخیر، موضوع ارتباطات و توسعه، از مباحث اصلی این اتحادیه شده و با گسترش بزرگراه‌های اطلاعاتی هر روز بر این نقش افزوده می‌شود. امروزه مفاهیم جامعه اطلاعاتی و انقلاب اطلاعاتی محور توسعه قرار گرفته است و همه کشورهای دنیا در چالشی تنگاتنگ، روش‌های جدید توسعه بر مبنای ارتباطات را جست‌وجو می‏کنند.

مهم‌ترین عوامل توسعه فناوری ارتباطی و اطلاعاتی عبارتند از:

۱- خصوصی‌سازی

تا قبل از یک دهه پیش، اکثر فعالیت‌های شرکت‌های مخابراتی و ارتباطی، به‌دلیل تعهد دولت‌ها به انجام خدمات عمومی، سود سرشار و کارایی در انحصار دولت بود. در دهه اخیر، به‌دلیل وسعت و گسترش بیش از حد شبکه‏ها و افزایش حجم ترافیک و تنوع فعالیت‌ها و تخصصی ‏شدن آنها، دولت‌ها سعی در واگذاری آنها به بخش خصوصی داشته، خود صرفاً نظارت، هدایت و سیاستگذاری کلان را بر عهده گرفتند و با کسب درآمدهای مالیاتی از شرکت‌های غیردولتی، مشکل اقتصادی خود را حل می‏کنند. این روند خصوصی‏سازی، موجب گسترش فعالیت‌ها و ایجاد زمینه‏های متعدد فعالیت و اشتغال در کشورها شده است.

۲- رقابت‌های گسترده

با انحصارزدایی و خصوصی‏سازی فعالیت‌ها و ایجاد شرکت‌های متعدد در امر بهره‏برداری از شبکه‏های مخابراتی، رقابت گسترده‏ای در سطح داخلی و بین‏المللی بین ارائه‌دهندگان خدمات و همچنین تولیدکنندگان تجهیزات ارتباطی ایجاد شده است. سرعت تحولات فناوری و اثرات عمیق آن بر کارایی و اثربخشی فعالیت‌های ارتباطی به گسترش رقابت‌ها در تمام زمینه‏ها می‏انجامد.

۳- افزایش سرمایه‏گذاری در بخش ارتباطات

در سه‌ دهه اخیر، سرمایه‏گذاری در «تکنولوژی اطلاعات»

(InformationTechnology) بیش از سایر بخش‌ها بوده است. میزان سرمایه‏گذاری در بخش ارتباطات دور، از ۱۳ درصد کل درآمد ناخالص ملی کشورها در دهه ۸۰ میلادی، به رقم ۵۳ درصد در سال 2012 میلادی افزایش یافته است.

۴- ایجاد یکپارچگی در شبکه‏ها

یکی دیگر از اثرات عمیق تحولات فناوری در بخش ارتباطات، ایجاد شبکه‏های یکپارچه است که کل سطح زمین را پوشش می‏دهند. این پوشش، اختصاصی و منحصر به ارائه یک خدمت خاص نیست، بلکه می‏تواند تمام خدمات مطرح را دربر گیرد.

نقش فناوری ارتباطی و اطلاعاتی در توسعه

شبکه‏های ارتباطی و اطلاعاتی، زمینه لازم برای انتقال داده و فناوری اطلاعات در سطح ملی و جهانی را فراهم می‏کنند. این شبکه‏ها در سطح بین‏المللی «اینترنت» نامیده می‏شود. میزان استفاده و بهره‏گیری از بسترهای ارتباطی نوین، متناسب با میزان رشد و توسعه کشورها، در زمینه فناوری ارتباطات و اطلاعات متفاوت است. امروزه به‌کارگیری هرچه بیشتر فناوری اطلاعات، یکی از مهم‌ترین شاخص‌های توسعه در سطح بین‏المللی شناخته شده است. آخرین مرحله رشد «ارتباطات دور»، در شبکه‏های اینترنت تجلی یافته است، چرا که اینترنت شبکه‏ای است که بستر مناسب برای انتقال صوت، تصویر، صوت و تصویر، متن و هر آنچه در همه شبکه‏های سنتی به طور جداگانه وجود داشت، یکجا فراهم کرده است. هرچند کارکرد سنتی ارتباطات دور نیز نباید هرگز از نظرها دور بماند، اما با توجه به توسعه تکنولوژی اطلاعات و نقش «تکنولوژی ارتباطات و اطلاعات» (ICT) در جوامع، این بخش در اولویت است. محورهای عمده تاثیرگذاری فناوری ارتباطی در این بستر، در قالب سه نقش اقتصادی، فرهنگی و سیاسی بیان می‏شود.

1- ارتباطات دور و اقتصاد

آثار و نتایج اقتصادی فناوری ارتباطی با اثرگذاری در بانکداری، تجارت، کشاورزی، صنعت، پزشکی، حمل‌و‌نقل، محیط زیست و... آشکار می‏شود. فناوری ارتباطی با حضور خویش در جریان اقتصادی و تجاری کشور - همچون کاتالیزور در فعل و انفعالات شیمیایی- موجب تسهیل عملیات تا حصول نتیجه نهایی می‌شود و به جریان اقتصادی، سرعت و شتاب می‏بخشد. به طوری که می‏توان گفت: هر کار اقتصادی بدون آن نتایج مطلوب و سودآوری نخواهد داشت. سرمایه‏گذاری در بخش فناوری ارتباطی علاوه بر اشتغال‏زایی در کشورها، به صورت مستقیم در توسعه نقش دارد و هم‌اکنون نیز به عنوان اشتغال‌زاترین صنعت شناخته می‏شود. از طریق خدمات گوناگونی که در اختیار بشر گذاشته است، صرفه‏جویی‌های زیادی را از نظر انرژی، وقت، هزینه، جلوگیری از فرسایش محیط، جسم و روح افراد باعث می‏شود.

2- ارتباطات دور و فرهنگ

فناوری ارتباطات با چهار ویژگی تعاملی بودن، ارتباط دوسویه، جمع‏زدایی و ناهمزمانی، جزیی تفکیک‏ناپذیر از محتوای فرهنگ صنعتی اطلاعات، سرگرمی‌ها و آموزش است. آگاهی درباره دیگران و اینکه آنها درباره خود و دیگران چگونه می‏اندیشند و چه آداب و رسومی دارند، به کمک این وسیله ارتباطی میسر است. با فناوری ارتباطی و اطلاعاتی فضای آزادی که برای بشر فراهم آورده است، موجب کوتاه‌تر شدن فاصله‏ها شده و با تدارک وسایل فنی، آنها را در فرهنگ ملل سهیم کرده است. فناوری ارتباطی و اطلاعاتی متعلق به تمام فرهنگ‌هاست و می‏تواند موجب محافظت و گسترش تمام فرهنگ‌ها باشد. امروزه ارتباطات دور، قدرت فوق‏العاده‏ای در تغییر فرهنگ‌ها یا به عبارتی اثرگذاری بر فرهنگ‌ها دارد. این قدرت ناشی از ویژگی‌های زیرساخت الکترونیکی مخابرات است. این ویژگی‌ها که به کلیدهای شش‌گانه معروفند (کنش‏پذیری، تحرک، تبدیل‏پذیری، اتصال‏پذیری، حضور در همه جا و جهانی شدن) هرگاه با هم ترکیب شوند، به دگرگونی تمام‌عیار فرهنگی، اقتصادی، سیاسی و اجتماعی منجر می‏شوند. اساس تغییر در سایر بخش‌ها نیز در فرهنگ نهفته است. سیستم‏های جدید ویدئوکنفرانس، ادیوتله‌کنفرانس، ادیوگرافیک، تله‌کنفرانس و روش چندرسانه‏ای، نمونه‌هایی‏ از ابزارهای جدید فناوری ارتباطی و اطلاعاتی است که در خدمت توسعه فرهنگ و آموزش جوامع قرار گرفته است.

3- ارتباطات دور و سیاست

امکانات و خدمات فناوری ارتباطی و اطلاعاتی در بخش سیاسی جوامع بالنسبه توسعه‌یافته، آشکارتر از سایر بخش‌هاست؛ چرا که حضور بافت سیاسی جامعه و حضور ساخت حکومت و ارگان‌های سیاسی در همه شئون و اجزای جامعه، از ضروریات اولیه حکومت است. ارتباطات دور از نظر سیاسی، اشراف حکومت و دولت را به مردم، تشکل‏های سیاسی، گروه‌های فشار، احزاب و انجمن‏ها تحقق می‏بخشد و از طرفی، به فرهنگ سیاسی جامعه و ارتقای سطح کیفی آن کمک شایانی می‏کند. نتیجه اینکه امروز ارتباطات هم عامل توسعه و هم نشانه توسعه معرفی شده است و همه کشورها و از جمله کشور ما می‌تواند از این بستر استفاده ببرد. در کشور ما بیش از 100 میلیون تلفن همراه و ثابت توسط اپراتورها واگذار شده، حدود 30 میلیون نفر از اینترنت استفاده می‌کنند، در 55 هزار روستا تلفن و در 10 هزار روستا اینترنت دایر شده است، بیش از 10 هزار مدرسه و صدها مرکز علمی و دانشگاهی از اینترنت استفاده می‌کنند، همه بانک‌ها به شبکه مخابراتی متصل شده‌اند و... لذا می‌توان گفت زیرساخت‌های فنی قابل توجهی در کشور فراهم شده است و چنانچه برخی ضعف‌های مدیریتی و برنامه‌ریزی در این حوزه برطرف شود به نقش کاراتر فناوری ارتباطی و اطلاعاتی در ایران می‌توان امیدوار بود.