بررسی چهار رکن گودبرداری

نوع ساخت‌وساز و چگونگی گودبرداری از جمله عواملی است که باید به عنوان مهندسی ژئوتکنیک مورد توجه قرار گیرد. به این صورت که در حال حاضر رشته خاک و پی با مهندسی ژئوتکنیک بیشتر نیاز است و بهتر است به عنوان صلاحیت جداگانه‌ای تعریف و اعطا شود. همان‌طور که برای رشته‌هایی همچون گرافیک و نقشه‌برداری این کارها را انجام می‌دهیم، اثرگذاری رشته ژئوتکنیک در ساخت‌وساز شهری هم به مراتب بیشتر است. اما رسیدگی به این رشته‌ها مغفول مانده و هنوز نتیجه‌بخش نبوده است.

در حال حاضر در کشور بسیاری از مهندسان که حتی تحصیلات عالیه در این زمینه را دارند صلاحیت ورود به این کار را دریافت نکرده‌اند. حالا با وجود این همه ساخت‌وساز باید این صلاحیت تعریف شود، باید این افراد دارای صلاحیت بیایند و در امر گودبرداری به صورت تخصصی، وارد عمل شوند که متاسفانه هنوز این امر، صورت نپذیرفته است. اگرچه در این زمان یکسری آزمایشگاه برای خاک و پی تشکیل داده شده است و این آزمایشگاه‌ها شروع به کار کرده‌اند اما آن گونه که باید این پیگیری‌ها صورت نگرفته و به نظر من این گزارش‌ها صوری بوده است.

در ابتدا باید به ذی‌صلاح بودن آزمایشگاه‌ها توجه کرد. گاهی دیده می‌شود حتی در واقع نمونه‌برداری‌های خاک و پی هم مناسب و با شرایط لازمه صورت نمی‌گیرد، بنابراین گزارش‌ها هم گزارش‌های قابل اعتمادی نخواهند بود و نمی‌توان به آنها استناد کرد. البته باید به این نکته توجه شود که همه موارد و آزمایشگاه‌ها بدین صورت نیستند و همه گزارش‌ها دارای مشکل نیستند. فقط می‌توان گفت حداقل تعدادی از آنها قابل اعتماد نیست.

در مرحله دوم نیز باید بخش بازرسی جدی‌تر گرفته شود. باید بررسی چه به صورت مستقیم و چه غیر‌مستقیم توسط سازمان نظام مهندسی انجام شود. باید هنگام گودبرداری، چه به صورت ادواری و چه به صورت دائم، با اطلاع و بدون اطلاع نظارت و بازرسی انجام شود. اما در حال حاضر این نظارت و بازرسی تا حدودی صورت می‌گیرد و باید جدی‌تر اجرایی شود.

آنچه به عنوان سومین مورد بااهمیت مطرح است بهره‌گیری از افراد متخصص است. در همین مسیر بازرس‌ها باید ناظران ذی‌صلاحی وجود داشته باشند. آنها باید تخصص مربوطه را در رابطه با ژئوتکنیک و شناسایی خاک داشته باشند که متاسفانه این گونه افراد به کار گرفته نمی‌شوند. در این میان حتی سرپرستان‌شان هم نیاز به تخصص لازم دارند. این یک عامل بسیار مهم در کشور به ویژه در تهران است که با حجم زیادی ساخت‌وساز همراه است. البته باید این موضوع به صورت ویژه در سایر استان‌ها اجرایی شود. این در حالی است که عامل چهارمی که می‌توان مطرح کرد، این است که باید از وضعیت خاک، نوع ساخت و نقشه ساختمان‌های همجوار هنگام گودبرداری مطلع بود.

اما متاسفانه بر سر هر گودبرداری مهندسان ما اطلاعی از خصوصیات خاک خانه‌های مجاور یا اماکن مجاور ندارند، به عبارتی، به دلیل حقوقی، اجازه داده نمی‌شود که اطلاعات لازم از آنها کسب شود. اما باید در مراحل گودبرداری حداقل نمونه‌گیری صورت گیرد تا پیش از فرآیند گودبرداری خاک و نوع سازه و نقشه ساختمان‌های مجاور شناسایی شود. در بسیاری از موارد، نقشه‌های ساختمان‌های مجاور موجود یا اصلاً قابل دسترسی نیست یا آنچه اجرا شده است، مشابه آن نقشه تایید شده نیست. همه این عوامل دست به دست هم می‌دهند تا مهندس مجری را با دنیایی از ناشناخته‌ها مواجه کند. به عبارتی باید یک ستاد مرکزی همچون سازمان مهندسی جهت مشاوره به مهندسان مجری و یک ناظر به هنگام وقوع این فرآیند پیچیده وجود داشته باشد که متاسفانه به این امر پرداخته نشده است.

اینکه گاهی برخی مالکان و سازنده‌ها فکر می‌کنند که برای به‌کارگیری تعداد مهندس متخصص باید متحمل هزینه‌های بیشتری شوند بهانه است. هزینه نکردن و با جان مردم و کارگران بازی کردن همه بهانه است. در واقع باید گفت آنچه به عنوان حق‌الزحمه، به امر نظارت ساختمان‌ها اختصاص پیدا می‌کند، اینقدر در هزینه و سود آخری اندک است که گاهی اوقات آدم خجالت می‌کشد که بخواهد آن را بیان کند و به آن دلیل خسارتی به مردم وارد کند. وقتی که هزینه احداث ساختمانی به طور متوسط حدود یک و نیم میلیون تومان شود، مبلغ پنج تا ۱۰ میلیون تومان چقدر در این میان تاثیرگذار خواهد بود؟ با فرض ساخت یک ساختمان در زمینی سه هزار متری، ارزش هزینه ساخت آن در حدود ۵/۴ میلیارد تومان برآورد می‌شود؛ آن وقت همین ساختمان هنگامی که بخواهد به فروش برسد، قیمت آن ۶۰ میلیارد تومان می‌شود و درصد ناچیزی در مقابل این همه سود عاید ناظران می‌شود که نبود آنها بی‌عدالتی در ساخت‌وساز است. باید در امر ساخت‌وساز از تخصص‌های گوناگون استفاده شود. اگر حاصل کار مهندس مهم است پس باید این هزینه را هم متقبل شود. هزینه‌ای که در مقابل سود آن ناچیز است.. حداقل ۱۲ میلیون تومان در مقابل ۶۰ میلیارد ارزش یا حتی سازه ۵/۴ میلیارد‌تومانی به چشم نمی‌آید. اینکه می‌گویند هزینه‌ها بالا می‌رود همه بهانه است. این درست همانند این است که کسی می‌خواهد به پزشک برود و می‌گردد و بهترین را انتخاب می‌کند.

متاسفانه در کشورمان اصلاً به تخصص افراد اهمیتی نمی‌دهیم و تخصص بسان چرخ پنجم و یدکی ماشین شده است. چرخ پنجمی که باید در ابتدا مورد توجه قرار می‌گرفت. از تخصص وقتی استفاده می‌شود که دیگر همه راه‌ها را طی کرده باشیم. حالا در زمینه ساخت‌وساز هم باید به دنبال ساخت بهترین‌ها باشیم. مهندسان باید در پی حضور متخصصان بر سر ساخت‌وساز ساختمان‌شان باشند. حضور آنها بیش از زمان ساخت در زمان گودبرداری نیاز است. وقتی گودی از ابتدا با مشکل ساخته شود تا پایان نیز دچار مشکل خواهد بود.

در این میان باید به جنبه‌های زیست‌محیطی هم توجه شود. این گودبرداری‌های غیر‌اصولی عوارض اجتماعی دارد و می‌تواند ساختمان‌هایی را که در طرف دیگر خیابان هم هستند دچار ترک‌خوردگی کند. حتی این عوارض به خیابان‌هایی که ماشین‌های سنگین عبور می‌کنند هم لطمه می‌زند و عدم اطمینان از آسایش جان و مال می‌تواند رخ دهد. همه این عوارض به اصطلاح اجتماعی و زیست‌محیطی می‌تواند وجود داشته باشد.

لطمه زدن به آب‌های زیرزمینی، آب و فاضلاب نیز می‌تواند منتج شود. در این میان لطمات بیشتری هم به درختان، زمین و خاک منطقه وارد می‌شود که نیاز به همکاری سازمان زیست‌محیطی و نظام مهندسی دارد.

از طرفی دیگر کارگران ساختمانی نیز دچار آسیب می‌شوند. باید ایمنی آنها هم مورد توجه قرار گیرد. باید محل اسکان آنها آسیب‌پذیر نباشد و همه اینها مجموعه‌ای از عواملی هستند که در ایران متاسفانه به آن توجهی نمی‌شود و جای آنها در سازمان نظام مهندسی و مقررات ملی ساختمان خالی است. بهتر است در این میان سازمان نظام مهندسی با کمک نهادهای دیگر همکاری کند تا علاوه بر در نظر گرفتن تبعات مالی و جانی، تبعات اجتماعی آن هم مورد توجه قرار گیرد. این امر بدین صورت است که با هر ساخت و سازی میزان قابل توجهی از محیط زیست آسیب می‌بیند و بخشی از زمین‌های شهری به صورت ساختمان در‌می‌آیند. حال گذشته از تحمیل جمعیت بیشتر به منطقه و افزایش جمعیت، با در نظر گرفتن گودبرداری غیر‌اصولی و توجه نکردن به تبعات اجتماعی ریزش ساختمان‌ها بر اثر گود همسایه نیز مورد اهمیت است. اما متاسفانه هنوز ساز و کارهای این موارد در سازمان فراهم نشده و هنوز متاسفانه افرادی که باید سرپرستی امر را بر عهده داشته باشند، به درستی انتخاب نمی‌شوند. برخی این مشکل را تنها کم‌کاری سازمان می‌دانند که باید مورد بررسی بیشتر قرار گیرد چرا که در بخش گود‌برداری، در کنار دید سازه‌ای به وجود متخصصان ژئوتکنیک و متخصص نیاز جدی است. در صورت نبود شناسنامه فنی ساختمان، چه مهندس ناظر و چه محاسب و چه مجری با چشم بسته و از روی فرضیات قابل مشاهده، اقدام به انجام عملیات گودبرداری می‌کنند و این عوارض رخ می‌دهد و نیاز به وجود یک مهندس ژئوتکنیک در بخش اجرا احساس‌ می‌شود و به نظر می‌رسد باید اقدامی به عنوان صلاحیت ژئوتکنیک در نظام مهندسی شکل گیرد و به این مهندسان اعطا شود.