سه سال پرواز با لاک‌پشت

زمستان سال 90 پژوهشنامه ادبیات کودک و نوجوان پس از چند سال وقفه دوباره منتشر شد. پژوهشنامه‌ای با جلد قرمزرنگ که وقتی به فهرست مطالب آن نگاه می‌کردی، آن پایین عنوان تازه‌ای می‌دیدی: فهرست لاک‌پشت پرنده. نامی که آن زمان حتی برای اهالی ادبیات کودک و نوجوان هم ناشناخته بود اما بعد به نامی آشنا تبدیل شد و توانست به عنوان مهر تاییدی بر کتاب‌های کودک و نوجوان شناخته شود. لاک‌پشت پرنده با نشانی که کیانوش غریب‌پور برای آن طراحی کرد هر فصل بر پیشانی کتاب‌هایی که داوران تایید می‌کردند نشست، لاک‌پشتی که کتابی در قلب خود داشت و به مخاطبانش، بچه‌ها لبخند می‌زد.
حالا اگر کسی از چیستی لاک‌پشت پرنده بپرسد خیلی از والدین هم می‌توانند بگویند که لاک‌پشت پرنده، فهرستی است از کتاب‌های مناسب هر فصل که به انتخاب گروهی از مولفان و منتقدان و کارشناسان ادبیات کودک و نوجوان تهیه می‌شود. فهرستی که هر فصل جشن امضایی برای کتاب‌هایش برگزار می‌کند و در آنجا مخاطبان را رو در روی نویسندگان، مترجمان، شاعران و تصویرگران کتاب‌های این گروه سنی قرار می‌دهد. گروهی که همچنین در هر جشن امضا می‌خواهد کمکی به بازار کتاب‌های مناسب کودک و نوجوان که کمتر دیده می‌شوند کرده باشد.
لیست ابتدایی داوران جایزه لاک‌پشت پرنده از این اسامی تشکیل شده بود: معصومه انصاریان، شکوه حاجی‌نصرالله، علی‌اصغر سیدآبادی، حدیث لزرغلامی، حسین شیخ‌الاسلامی، رویا مکتبی، ربابه میرغیاثی، گیسو فغفوری، مریم محمدخانی و شادی خوشکار. برخی از این داوران چون علی‌اصغر سیدآبادی، ربابه میرغیاثی و رویا مکتبی به دلایلی در دوره‌های بعد از لاک‌پشت پرنده جدا شدند و افراد دیگری چون محمود برآبادی، شیوا حریری، مسعود ملکیاری، سیدمهدی یوسفی، عذرا جوزدانی، نلی محجوب، حسین شیخ‌رضایی و روشنک پاشایی به مرور در ترکیب داوران این جایزه قرار گرفتند.
همان ابتدا با رونمایی لاک‌پشت پرنده و برگزاری اولین جشن امضا، واکنش‌هایی در میان گروه‌های مختلف ادبیات کودک در گرفت. کسانی که از وجود چنین فهرستی برای دیده شدن و بهتر دیده شدن کتاب‌های این گروه سنی استقبال کردند و کسانی که انتقادهای مختلفی از ترکیب هیات داوران گرفته تا ملاک رتبه‌دهی به کتاب‌ها داشتند. همچنین کسانی که لاک‌پشت پرنده را وابسته به جریان‌های خاص یا ناشرانی مشخص در ادبیات کودک و نوجوان می‌دانستند. این فهرست با منتشر کردن معیارهایش، با گفت‌وگوهایی درباره دلیل انتخاب این داوران و کتاب‌های برگزیده‌ای که ادعاهای برخی منتقدان درباره وابستگی به ناشری خاص را نقض می‌کرد، به بعضی انتقادها پاسخ داد. همچنین در مواردی انتقادها را پذیرفت و رویه را اصلاح کرد. تبدیل‌ شدن رتبه‌های راه یافته، خوب و عالی در فهرست‌های اولیه به رتبه‌های 3، 4، 5 و 6 لاک‌پشت در فهرست‌های بعدی نمونه‌ای از این اصلاحات بود. داوران هر جا احساس کردند که نسبت به کتابی قضاوت اشتباه کرده‌اند، حتی پس از انتشار امتیاز، آن را اصلاح کرده و گزارش داده‌اند.
اولین سال به پایان رسید و لاک‌پشت پرنده فهرست برنده‌های خود را اعلام کرد: اختراع هوگوکابره نوشته برایان سلزنیک، عاشقانه‌های یونس در شکم ماهی نوشته جمشید خانیان، هستی نوشته فرهاد حسن‌زاده، همه آزاد آفریده شده‌ایم، ناگهان چراغ‌ها روشن شدند نوشته احمدرضا احمدی نشان‌های طلایی و نقره‌ای گرفتند و در جشن پایانی با حضور داوران، نویسندگان، شاعران، تصویرگران و دیگر اهالی ادبیات کودک و از همه مهم‌تر، بچه‌ها و خانواده‌هایشان نشان‌هایشان را دریافت کردند.
آنجا بود که اهمیت معیارهای لاک‌پشت پرنده در جوایز نهایی مشخص شد و هر سال با اعلام برگزیده‌های نهایی بر آنها تاکید شد. مشخص شد که آنچه کتابی را به مرحله بالا می‌برد ترکیبی از ملاک‌های ادبی، محتوایی و ظاهری آن است. کتاب‌های برگزیده باید تناسبی در این سه بخش داشته باشند، آنها باید نوآورانه باشند و در زمینه دادن اطلاعات به‌روز و غیرجانبدارانه عمل کرده باشند. پدیدآورندگان آن کتاب‌ها باید سبک شخصی خود را ارائه دهند و به خلق جهانی تازه کمک کنند. اما از اینها مهم‌تر و آن چیزهایی که می‌تواند بودن و نبودن کتابی را در فهرست لاک‌پشت پرنده تعیین کند. توجه به ارزش‌های همه بشری، جهانشمول است. ارزش‌هایی چون صلح و امنیت، مدارا و گفت‌وگو، احترام به انسان و همدلی با آنها در کنار احترام به دیگر موجودات، مخالفت با هرگونه تبعیض، رعایت حقوق دیگران، محیط زیست و کودکان با نیازهای ویژه برای این فهرست اهمیت اساسی دارد. لاک‌پشت پرنده کتاب‌هایی را که در آن گروه‌ها و اقوام به تمسخر گرفته شده باشند، رد می‌کند. کتاب‌هایی که به تفاوت‌های فردی کودکان نمی‌اندیشد و می‌خواهد آنها را یکسان‌سازی کند، در فهرست جایی ندارند.
در سال 1392، فهرست لاک‌پشت پرنده برندگان دومین دوره خود را اعلام کرد. دوره‌ای که نشان طلایی لاک‌پشت پرنده به کسی اختصاص پیدا نکرد. کتاب کوچک برای داستان‌نویسی نوشته فریدون عموزاده‌خلیلی، بابای من با سس خوشمزه است نوشته نوید سیدعلی‌اکبر، کتاب‌های دوجلدی پم و ورت آن ماری دپلوشن، نان ابری نوشته هی نه بک توانستند نشان نقره‌ای لاک‌پشت پرنده را دریافت کنند.
آنها در این دو سال علاوه بر اعلام برگزیده‌ها، یادی از یک کتاب قدیمی و مهم در ادبیات کودک ایران کردند. سال اول یاد کتاب من و خارپشت و عروسکم گرامی داشته شد. کتابی نوشته راضیه دهقان که از نگاه هیات داوران در فرم و نگاه پیشروانه عمل کرده بود. در همان سال اعضای لاک‌پشت پرنده از دو فرد تاثیرگذار در ادبیات کودک و نوجوان نیز تقدیر کرده و به آنها نشان ویژه دادند. سنتی که در سال‌های بعد هم ادامه پیدا کرد. مرتضی خسرونژاد موسس مرکز مطالعات ادبیات کودک شیراز و فرشید مثقالی تصویرگر مطرح و تاثیرگذار این گروه سنی.
سال دوم پس از معرفی برگزیدگان نشان‌های طلایی و نقره‌ای، هیات داوران توجه مخاطبان را به کتاب حیاط پشتی مدرسه عدل آفاق که در سال 1356 منتشر شده بود، جلب کردند. یاد این کتاب و نویسنده‌اش به علت در نظر گرفتن جایگاه نوجوانان و پرداختن به موضوعات روز و روحیه نقدپذیری، پرداختن به فکر و اندیشه به جای در پیش گرفتن خشونت و... داستانی قابل توجه گرامی داشته شد. نشان‌های ویژه این سال به ثریا قزل‌ایاغ و پرویز کلانتری به عنوان افراد تاثیرگذار حوزه ادبیات کودک و نوجوان رسید.
برگزیدگان سومین دوره جایزه لاک‌پشت پرنده اسفند سال گذشته معرفی شدند. «آواورزی با سی‌بی‌لک» و «الفباورزی با کاکاکلاغه» نوشته محمدهادی محمدی، پدر اسلاگ نوشته دیوید آلموند، مجموعه کتاب‌های فلیکس نوشته آنت لنگن و مجموعه شب هزار و دوم نوشته حامد حبیبی و مهدی فاتحی برگزیده‌های این سال بودند. در بخش یاد از مهمان ناخوانده فریده فرجام یاد شد و نشان ویژه به علی‌اکبر صادقی و ناصر ایرانی پیشکسوتان ادبیات کودک و نوجوان تعلق گرفت.
این دوره اما توجه‌ها را به مساله دیگری هم جلب کرد و آن کپی‌رایت کتاب بود. لاک‌پشت پرنده هر سال به نشانی از توجه به حق اصلی نویسنده در کتاب‌های ترجمه به نویسنده کتاب نیز جایزه می‌داد. سال اول برایان سلزنیک با پیامی ویدئویی مراسم را همراهی کرده بود و در سال بعد نیز آن ماری دپلوشن پیامی برای دست‌اندرکاران این جایزه فرستاده بود. سال سوم علاوه بر پیام ویدئویی یکی از مهم‌ترین نویسندگان روز کودک و نوجوان در دنیا یعنی دیوید آلموند، آنت لنگن نویسنده مجموعه فلیکس نیز پیغامی فرستاد و در آن همزمان با ابراز خوشحالی از برگزیده شدن در جایزه، از اینکه بدون اطلاع او کتابش ترجمه‌شده انتقاد کرد. پس از آن بود که ناشر تصمیم گرفت با نویسنده کتاب مذاکره کند و حق مادی و معنوی او را محترم شمرد.
سه سال از انتشار اولین فهرست گذشته است و لاک‌پشت پرنده هنوز با لبخند و کتابی در دلش، کتاب‌ها را می‌خواند، داوری می‌کند، رتبه می‌دهد و برگزیده‌هایش را معرفی می‌کند. هر فصل آنهایی را که با کتاب کودک و نوجوان سر و کار دارند دور هم جمع می‌کند، از پدیدآورنده و مخاطب و ناشر و کتابفروش، با آنها عکس یادگاری می‌گیرد و شاید در فکرش به روزهایی می‌اندیشد که دست هر کودکی یک کتاب خوب باشد.