ژئوپولتیک ایران و ترکیه به یکدیگر وابسته است

فیروز دولت‌آبادی، سفیر پیشین ایران در ترکیه در گفت‌وگویی تفصیلی با هفته‌نامه «تجارت فردا» با توجه به برخی تنش‌های ایجاد شده میان ایران و ترکیه درباره آینده روابط دو کشور گفت که ژئوپولتیک ایران و ترکیه به شدت به یکدیگر وابسته است و حالت مکمل دارد؛ لذا دو کشور بدون هم نمی‌توانند ادامه دهند و به یکدیگر نیاز دارند. سفیر پیشین ایران در ترکیه در خصوص برخی نگرانی‌ها مبنی بر تاثیر منفی نزدیکی سیاست‌های منطقه‌ای ایران و روسیه بر روابط ایران و ترکیه گفت باوجود برخی اختلاف‌نظرها در سطح منطقه‌ای میان ایران و ترکیه اما همگرایی زیادی میان دو کشور وجود دارد و این در حالی است که چالش‌ها در مسیر نزدیکی روابط تهران و مسکو بسیار زیاد است. در واقع به گفته این کارشناس، سطح روابط ایران و روسیه هنوز خیلی عقب‌تر از سطح روابط ایران و ترکیه است. در عین حال دولت‌آبادی معتقد است سابقه تاریخی مناسبات ایران و ترکیه مانع از بحرانی شدن روابط دو کشور می‌شود.

جناب دولت‌آبادی، اخیراً شاهد شدت گرفتن تنش‌ها در روابط ایران با ترکیه هستیم. شما فضای فعلی روابط تهران و آنکارا را چطور ارزیابی می‌کنید؟

فضای فعلی روابط میان ایران و ترکیه متاسفانه نسبت به شش، هفت ماه گذشته سردتر و تا حدودی بدتر شده است. تغییر معادلات در سوریه به نفع ایران، بر سیاست خارجی ترکیه اثر گذاشته و آنها را مقداری عصبی کرده است. از سوی دیگر ورود روسیه به میدان جنگ در سوریه نیز معادلات مربوط به داعش را دگرگون کرده است. به نحوی که این تغییر معادلات به زیان سیاست‌های هفت سال گذشته ترکیه که سرمایه‌گذاری عظیمی روی این جریان تروریستی کرده بود، منجر شده است. مزید بر آن، متحدانی که ترکیه گمان می‌کرد همواره از این کشور حمایت خواهند کرد مانند اتحادیه اروپا و آمریکا نیز حاضر به حمایت از تحرکات و همکاری‌های ترکیه با داعش نشدند. تنها کشورهایی که امروز در صحنه از ترکیه حمایت می‌کنند ابتدا عربستان از طریق پول و سلاح و تا حدودی هم امارات و قطر هستند. البته این حجم از کمک و حمایت، کفایت لازم را به لحاظ سیاسی و استراتژیک برای ترکیه نخواهد داشت.
این زیرساخت که روابط تهران و آنکارا را مقداری تنش‌زا کرده است با یک بهانه ساده نظیر بحث درباره همکاری بعضی از اعضای خانواده رجب طیب اردوغان با داعش در مسائل اقتصادی و انتقال نفت به عراق منجر به موضع‌گیری شدید شخصی از جانب شخص رئیس‌جمهوری ترکیه شد و متعاقباً در ایران این چالش توسعه پیدا کرد. در عین حال روس‌ها نیز وارد این حوزه شدند و مدارکی از این همکاری و انتقال نفت عراق از طریق داعش در ترکیه ارائه کردند که موضوع را وارد فاز خطرناکی کرده است. زیرا ترکیب این اسناد و مواضع می‌تواند در نهایت منجر به ایجاد یک پرونده جنایی در بلندمدت برای خانواده اردوغان شود. به همین دلیل واکنش صریح و تندی از سوی رئیس‌جمهور ترکیه شاهد بودیم و متاسفانه اکنون این امر شخصی به حوزه سیاست خارجی نیز گسترش یافته و روابط ایران و ترکیه را تا حدودی سرد کرده است. البته امید می‌رود که با خویشتنداری طرفین از این مرحله عبور کنیم و ترکیه را از بازی خطرناکی که آینده حزب عدالت و توسعه، شخص اردوغان و کشور ترکیه را تهدید می‌کند، خارج کنیم.

همان‌طور که اشاره کردید اتهام‌هایی علیه پسر اردوغان در خصوص فروش نفت داعش وارد است. با توجه به این مسائل، نگاه ترکیه به داعش را چگونه می‌توان تحلیل کرد؟

ترکیه گمان می‌کرد داعش ابزاری در اختیار این کشور است و می‌تواند ظرف دو هفته با استفاده از این ابزار در سوریه حکومت را تغییر دهد و بشار اسد را سرنگون کند یا در عراق معادلات سیاسی و امنیتی را به هم ریزد. اما امروز می‌بینیم این ترکیه است که تبدیل به گروگان داعش شده و نمی‌داند چطور باید از آن خلاص شود. درواقع آنکارا بر سر یک دوراهی دشوار قرار گرفته است از یک‌سو، دوری و فاصله از داعش منجر به تحرکات این گروه در ترکیه خواهد شد و از سوی دیگر ادامه همکاری با داعش منجر به بحران در سیاست خارجی، معادلات داخلی و تحت تاثیر قرار گرفتن اقتصاد این کشور خواهد شد. لذا اکنون ترکیه هر روز بیش از گذشته در باتلاق داعش فرو خواهد رفت.

در هر حال ارتباطاتی که ترکیه با داعش برقرار کرده حقیقتی است که به آسانی نمی‌توان از آن عبور کرد؛ درواقع خانواده شخص اول در ترکیه درگیر ارتباط با جریانی شده است که تمام سازمان‌های بین‌المللی، کشورها و افراد آن را جریانی وحشی و مشکوک توصیف می‌کنند. این وضعیت بسیار ناگوار است و خیلی سریع می‌تواند به یک پرونده جنایی علیه خانواده اردوغان تبدیل شود. شرعاً، اخلاقاً و قانوناً نیز ارتباط اقتصادی ترکیه با داعش اشکال دارد و ترکیه باید هر چه سریع‌تر این روند را اصلاح کند.

آینده همکاری‌های ترکیه و داعش را چطور پیش‌بینی می‌کنید؟

سیاست همکاری با داعش نزدیک به پنج سال است که در حاکمیت ترکیه دنبال می‌شود و هزینه‌های بسیاری در راه این سیاست پرداخت شده است. لذا ترکیه همچنان به همکاری با داعش ادامه خواهد داد و ابعاد پنهان این همکاری به دلیل ضعیف‌تر شدن روز به روز داعش گسترش پیدا خواهد کرد و ابعاد آشکارش تقلیل خواهد یافت. اما ارتباط ترکیه با داعش کماکان حفظ می‌شود و حتی اگر این گروه تضعیف شود این ارتباط حفظ خواهد شد.

با توجه به اینکه اکنون یکی از مهم‌ترین اختلافات میان تهران و آنکارا بر سر سوریه بروز کرده، این مساله تا چه حد روابط دو کشور را متاثر کرده است و این تنش‌ها تا کجا ادامه پیدا خواهد کرد؟

روابط ایران و ترکیه سابقه تاریخی دارد و قدیمی‌ترین مرزهای جهان، مرزهای این دو کشور است. درواقع نزدیک به 600 سال است مرزهای میان دو کشور دستخوش تغییر نشده است. البته طی سال‌های گذشته روابط ایران و ترکیه فراز و نشیب‌های بسیاری داشته اما در نهایت عقلانیتی که بر حاکمیت‌ دو کشور مسلط است اجازه نداده مرزهای خشونت و اختلاف نظر از یک حدی فراتر برود. به خصوص که وقتی به درستی مسائل را تحلیل کنیم درمی‌یابیم که ایران و ترکیه در مسائل دوجانبه اختلافی ندارند، در مسائل بین‌المللی نیز اختلاف نظر فاحشی به چشم نمی‌خورد. در مورد مسائل منطقه‌ای هم اگر منطقه را خاورمیانه بزرگ در نظر بگیریم تنها موضوعات مورد اختلاف به سوریه و تا حدودی عراق محدود می‌شود. لذا در نهایت به نظر می‌رسد هر دو کشور این فرآیند را مدیریت کرده و از این بحران خارج خواهند شد. البته انتظار ما این است که ترکیه هر چه زودتر از این باتلاق خارج شود و تلاش کند فاصله خود را با داعش افزایش دهد. زیرا هر چقدر که ترکیه زمان از دست بدهد نیروهای منفرد چون داعش می‌توانند بیش از پیش در این کشور بحران‌آفرینی کنند. این گروه به لحاظ عقیدتی و سیاسی افراد زیادی را در حاکمیت ترکیه جذب کرده است که این مساله در آینده نزدیک برای دولت ترکیه خطر بزرگی خواهد بود.

آیا دستگاه سیاست خارجی ایران در مورد ترکیه سیاست‌های درستی را دنبال می‌کند؟

متاسفانه باید بپذیریم که دستگاه دیپلماسی ایران تحرکی در مسائل منطقه‌ای و دوجانبه ندارد؛ تیم وزارت خارجه تا به امروز فقط روی مساله برجام متمرکز بوده است. در واقع در وزارت خارجه، ظرفیت فکری، اجرایی و علاقه‌ لازم برای مذاکرات منطقه‌ای وجود ندارد. با معادلاتی به این اهمیت از لحاظ سیاسی در وزارت خارجه ایران تقریباً به صورت خنثی برخورد می‌شود. در حال حاضر شرایط منطقه حساس است و وزارت خارجه باید توجه بیشتری نسبت به این مساله داشته باشد. حفظ نظامیان در صحنه به تنهایی کفایت نمی‌کند چرا که نظامیان فقط زمین و فیزیک را می‌شناسند و در این رابطه نیز زحمات بسیاری کشیده‌اند اما معادلات سیاسی باید از طریق وزارت خارجه حل و فصل شود. دیپلماسی ایران در دولت آقای احمدی‌نژاد که تقریباً فاجعه بود و در برهه فعلی نیز بیشتر بر مسائل بین‌المللی و برجام متمرکز شده است.

چرا در شرایط فعلی ترکیه اقدام به ورود نیروهایش به خاک عراق کرد و از این اقدام چه اهدافی را دنبال می‌کند؟

این اقدام ترکیه بیشتر با هدف کسب اطلاعات از تحرکات روسیه در منطقه صورت گرفته است. همچنین به نوعی برنامه‌ریزی زمینی برای ایجاد یک امکان در شرایط اضطراری برای ارتش ترکیه و نیروهایی مانند داعش قلمداد می‌شود. باید توجه داشت امروز در منطقه معادلات به هم خورده است و می‌توان گفت ساختار نظامی سازماندهی‌شده داعش که می‌توانست جبهه نظامی ایجاد کند از بین رفته است. لذا تحرکات اخیر ترکیه را می‌توان با هدف جبران این بحران و دریافت اطلاعات بیشتر ارزیابی کرد؛ همچنین از دیگر اهداف ترکیه پشتیبانی از جریان کردی و اهل سنت داخل خاک عراق است. در واقع ترکیه به ضرورت بحرانی که در جبهه‌های نظامی برایشان ایجاد شده دست به چنین اقدامی زده‌ است.

در حال حاضر دو کشور در چه حوزه‌هایی همکاری‌های بیشتری دارند و در چه زمینه‌هایی به یکدیگر نیاز دارند؟

ژئوپولتیک ایران و ترکیه به شدت به یکدیگر وابسته است و حالت مکمل دارد. همپوشانی ژئوپولتیکی دو کشور خواه ناخواه ایران و ترکیه را به یکدیگر پیوند زده و نزدیک نگه می‌دارد. به دلیل همین خاصیت است که طی قرون متمادی مرزهای دو کشور جابه‌جا نشده و تحرکات و بحران‌های منطقه‌ای هرچند دو کشور را رودرروی هم قرار داده اما منجر به درگیری و قطع رابطه نشده است. به بیان دیگر دو کشور بدون هم نمی‌توانند ادامه دهند و به یکدیگر نیاز دارند. تهران و آنکارا در حوزه‌های بانکی، سرمایه‌گذاری، صادرات، واردات و در کل بحث‌های اقتصادی مراودات نزدیکی دارند؛ در ابعاد سیاسی و مسائل بین‌المللی نیز دیدگاه‌های دو کشور نسبتاً به یکدیگر نزدیک است. همچنین در ابعاد منطقه‌ای نیز اگر سوریه و عراق را فاکتور بگیریم در خصوص باقی مسائل مشکل حادی بین دو کشور وجود ندارد. در نتیجه روابط دوجانبه دو کشور را در برهه فعلی می‌توان خوب توصیف کرد که تحت تاثیر حوادث بین‌المللی قرار نگرفته است. همچنین دو کشور باید تلاش کنند که مسائل منطقه‌ای همچون سوریه و عراق را از رابطه دوجانبه خارج کنند و اجازه ندهند این تنش‌ها گسترده، عمیق و سخت شود. پس همان‌طور که اشاره کردم اگر روابط ایران و ترکیه را در سه سطح دوجانبه، منطقه‌ای و بین‌المللی در نظر بگیریم دو کشور تنها در بخشی از روابط منطقه‌ای مشکل دارند که این مشکل نیز به ترکیه بازمی‌گردد و این کشور باید مسیرش را اصلاح کند.

حزب عدالت و توسعه طی چند سال اخیر برخلاف سیاست اعلامی‌اش مبنی بر تنش صفر با همسایگان، سیاست تنش با همسایگان را دنبال کرد. آیا این حزب که اخیراً در انتخابات زودهنگام مجدداً موفق شد آرای لازم را برای تشکیل کابینه بدون ائتلاف به دست آورد همچنان سیاست‌های گذشته‌اش در قبال همسایگان را دنبال خواهد کرد یا در دوره جدید نرمش بیشتری را در حوزه دیپلماسی به کار خواهد گرفت؟

باید امیدوار باشیم که حزب عدالت و توسعه نرمش در سیاست خارجی را در دستور کار قرار دهد زیرا هم برای منطقه و هم برای روابط دوجانبه ایران و ترکیه تغییر سیاست‌های آنکارا بسیار ضروری و لازم است. البته من تصور می‌کنم ترکیه هنوز آمادگی لازم را برای دست کشیدن از داعش ندارد و دلیل آن نیز حضور نظامی ترک‌ها در عراق است. زیرا اگر قرار بود از داعش دست بکشند دیگر نیازی به این حضور نظامی نداشتند. فاصله گرفتن از سیاست‌های تنش‌زای فعلی از سوی ترکیه فعلاً بعید به نظر می‌رسد زیرا این کشور کماکان با این شرایط درگیر است.

با توجه به تشدید اختلافات میان مسکو-آنکارا به دنبال سقوط جنگنده سوخوی روسی توسط ترکیه و همچنین نزدیکی سیاست‌های منطقه‌ای ایران و روسیه به ویژه در بحث سوریه، آینده روابط ایران با این کشورها را چطور ارزیابی می‌کنید و آیا ممکن است نزدیکی تهران-مسکو به دوری تهران-آنکارا در شرایط فعلی منجر شود؟ به بیان دیگر آیا نزدیکی ایران به روسیه منجر به دوری از ترکیه می‌شود و این سیاست صحیح است یا خیر؟

باید در نظر گرفت که ایران با یک حرکت به روسیه نزدیک نخواهد شد و روابط دو کشور در بخش‌های مختلف اقدامات زیادی را طلب می‌کند. یعنی در بخش‌های اقتصادی، سیاسی و امنیتی، دو کشور مسیر بسیار طولانی و سختی را در پیش دارند تا به یک همگرایی در حد ایران و ترکیه برسند. همچنین در سیاست یک اختلاف یا یک اشتراک نظر را نمی‌توان مبنای ارزیابی روابط قرار داد. چالش‌ها در مسیر نزدیکی بیش از پیش روابط تهران و مسکو بسیار زیاد است اما در مورد ترکیه به این صورت نیست و دو کشور این مسیرها را طی کرده‌اند و امروز در یک سکون و آرامش به سر می‌برند.

نیروها و فعالان بخش‌های اقتصادی ایران و ترکیه حال چه دولتی و چه غیردولتی در حال همکاری‌ هستند و زبان و کار مشترک پیدا کرده‌اند. مشکلی که طی چند سال اخیر در روابط دو کشور ایجاد شده از اینجا ناشی می‌شود که در ایران راجع به روابط دوجانبه یا توسعه روابط با کشورها خیلی برنامه‌ای وجود ندارد.

تمرکز اصلی دستگاه سیاست خارجی دولت فعلی صحیح است اما باید معاونان منطقه‌ای وزارت خارجه نیز با خلاقیت وارد عرصه شوند. میزان مبادلات ایران و ترکیه از زمانی که من در آن کشور سفیر بودم 10 میلیارد دلار بود و با گذشت هفت سال در عوض آنکه افزایش یابد کمتر هم شده است. این مساله بیانگر آن است که درباره توسعه روابط سیاست خاصی وجود ندارد. از سوی ترکیه نیز اگرچه صادرات و توسعه اقتصادی بیش از ایران بوده اما چون گرایشات جدیدی از سوی ایران مشاهده نمی‌کنند به سمت کشورهای دیگر متمایل می‌شوند مخصوصاً که امروز بخش‌های نظامی ایران و ترکیه نیز اختلافاتی دارند. لذا اگر روی اقتصاد دو کشور برنامه‌ریزی‌های دقیقی صورت بگیرد روابط تهران و آنکارا خیلی عمیق‌تر از روابط تهران-مسکو است و سال‌های بسیاری نیاز است تا روابط روسیه با ایران در حوزه‌های فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی به سطح روابط ایران و ترکیه برسد. در حوزه سیاست خارجی نمی‌توان به صورت احساسی برخورد کرد بلکه باید واقع‌بین بود و المان‌های عملیاتی را که قابل لمس است در برنامه‌ریزی‌ها مورد توجه قرار داد. من در رابطه با روابط ایران و ترکیه نگران نیستم زیرا حافظه تاریخی دو ملت در نهایت مسائل را حل و بحران‌ها را از پیش رو برمی‌دارد.

تنش‌های سیاسی میان ایران و ترکیه تا چه حد روابط اقتصادی دو کشور را متاثر خواهد کرد؟

تاثیرات در روابط اقتصادی و کاهش مبادلات از آن جهت است که در دو کشور به ویژه در ایران هیچ‌کس روی تقویت روابط کار نمی‌کند. هر دو کشور امروز بحث داعش را علم کرده‌اند اما آنچه مشخص است روابط دو کشور مانند ترکیه و ایران را نمی‌توان تابع این شرایط خاص و استثنایی کرد. البته بدون شک تنش در روابط سیاسی بر روابط اقتصادی نیز تاثیرگذار خواهد بود، به کاهش مبادلات منجر خواهد شد و همکاری در بخش‌های دیگر را نیز سد خواهد کرد. نزدیک به پنج سال است که بستر همکاری برای ورود سرمایه‌گذاران ترک در بخش نیرو، نفت، پتروشیمی و گاز ایران فراهم است اما همکاری خاصی را در این زمینه شاهد نبودیم. این در حالی است که طی این پنج سال با استفاده از این موقعیت می‌توانستیم هم سطح روابط دو کشور را بالاتر ببریم و هم ثروت‌آفرینی کنیم. در نهایت باید امیدوار بود که در آینده نزدیک مسوولان دو کشور درصدد جبران این فرصت‌ها برای توسعه روابط برآیند و یک زیرساخت مناسب را فراهم کنند.