به سوی ورشکستگی

در پایان ماه تنها غذایی که امر (Emer) می‌تواند تهیه کند پاستای ساده است. این خانم گاهی اوقات گرسنه به تخت خواب می‌رود. او که یک پرستار بازنشسته است در بازار تره‌بار مال‌تپه، محله‌ای برای طبقه متوسط در استانبول، می‌گوید من حتی پول ماهی کولی هم ندارم. امر و دو پسرش مجبورند با حقوق بازنشستگی ماهانه سه هزار لیر (250 دلار) روزگار بگذرانند. او نتوانست قبض گاز و برق و اقساط وامش را بپردازد. اما او تنها نیست. افزایش سرسام‌آور قیمت‌ها و سقوط ارزش پول ملی پس‌انداز و درآمد ترک‌ها را می‌بلعد. 

بحران ترکیه به تدریج از کنترل خارج می‌شود. تازه‌ترین فاجعه پس از آن آغاز شد که رجب طیب اردوغان رئیس‌جمهور ترکیه از کاهش نرخ بهره دفاع و نرخ‌های جدید را معرفی کرد و گفت درصدد کاهش ارزش پول ملی با هدف تقویت رشد است. او در 22 نوامبر اعلام کرد «توان رقابتی نرخ ارز به افزایش بهره‌وری، تولید و اشتغال منجر می‌شود». او روز بعد به آنچه می‌خواست رسید. 

سرمایه‌گذاران مضطرب لیر را کنار گذاشتند. ظرف چند ساعت ارزش لیر تا 15 درصد سقوط کرد و به پایین‌ترین سطح خود در چند سال اخیر رسید هرچند روز بعد اندکی از کاهش را جبران کرد. در بخش‌هایی از استانبول و آنکارا تظاهرات برپا شد. آقای اردوغان می‌گوید «ترکیه جنگی اقتصادی برای استقلال به راه می‌اندازد.» اما این جنگ خسارات بسیار بزرگی به بار می‌آورد. 

آقای اردوغان در سه سال گذشته سه رئیس‌کل بانک مرکزی را تغییر داد. بانک مرکزی تحت فشار او از ماه سپتامبر نرخ بهره را چهار واحد درصد پایین آورد و به 15 درصد رساند در حالی‌که نرخ رسمی تورم حدود 20 درصد است (طبق نظرسنجی‌ها چهار نفر از هر پنج ترک عقیده دارند نرخ واقعی تورم بسیار بالاتر است). در نتیجه این اقدامات، لیر ترکیه از آغاز سال تاکنون حدود 40 درصد از ارزش خود را در برابر دلار از دست داد. تازه‌ترین اظهارات آقای اردوغان بنزینی بر روی آتش بود. 

این دیوانگی رئیس‌جمهور به نوعی روش‌مندانه است. به گفته سلوا دمیرالپ از دانشگاه Koc پول ضعیف‌ و نرخ پایین بهره شاید برای وام‌گیرندگانی که بدهی ارزی ندارند، صادرکنندگانی که مجبور نیستند به عرضه‌کنندگان خارجی متکی باشند و بخش ساخت‌وساز سودمند باشد اما تقریباً تمام گروه‌های دیگر آسیب می‌بینند. 

بسیاری از سرمایه‌گذاران بالقوه از گرفتن وام دوری می‌کنند چون فضای اقتصادی تلاطم زیادی دارد. 

همزمان ترک‌ها سر خود را می‌خارانند و از خود می‌پرسند اگر ضعیف بودن پول ملی مطلوب است پس چرا بانک مرکزی در مدت بیش از دو سال حداقل 165 میلیارد دلار ذخایر ارزشمند ارزی را آتش زد تا قدرت لیر را حفظ کند؟ علی بابکان وزیر اسبق اقتصاد و رئیس کنونی حزب مخالف دیوا می‌گوید «پس از آنکه نرخ ارز به وضعیت انفجار می‌رسد و همه چیز گران می‌شود دولت ادعا می‌کند که ما می‌دانیم چه کار می‌کنیم و اکنون رشد اقتصادی بیشتر می‌شود چون صادرات افزایش می‌یابد. این همانند وضعیت اسب‌سواری است که از اسب به پایین می‌افتد و می‌گوید، به هرحال داشتم پیاده می‌شدم». 

موضوع هشداردهنده دیگر آن است که آقای اردوغان قصد دارد عقیده خود را دال بر اینکه کاهش نرخ بهره راهی برای مقابله با تورم است به آزمایش بگذارد. این عقیده مبنای اندیشه اقتصادی او را تشکیل می‌دهد. از آنجا که بانک مرکزی به ساز او می‌رقصد این خطر وجود دارد که راهبرد اردوغان ترک‌ها را به گرداب فقر بکشاند. بسیاری از کارگران یقه‌آبی، دانشجویان و مستمری‌بگیران دیگر نخواهند توانست گوشت یا دیگر ضروریات خانواده را خریداری کنند. تلاش رسانه‌های دولتی برای مثبت جلوه دادن رویدادها بیشتر به جوک شباهت دارد. به‌تازگی یکی از مدیران تلویزیون تاثیر بحران بر حداقل دستمزد را امری خوشایند و فرصتی برای شرکت‌های خارجی دانست تا تولید را به داخل ترکیه انتقال دهند. حداقل دستمزد از معادل ماهانه 380 دلار در اوایل امسال به 220 دلار رسیده است. یکی از نمایندگان مجلس که عضو حزب حاکم است پیشنهاد کرد که ترک‌ها کمتر غذا بخورند. 

سفر خارجی و خرید کالاهای وارداتی برای ترک‌های طبقه متوسط به رویا تبدیل شده است. بسیاری از حرفه‌ای‌های جوان می‌گویند آینده‌ای برای ترکیه نمی‌بینند. گفته می‌شود که از آغاز سال گذشته تاکنون حدود سه هزار پزشک از کشور مهاجرت کرده و عمدتاً به آلمان رفته‌اند. هشت هزار پزشک دیگر نیز چنین قصدی دارند. تانر و بورسا، تازه‌داماد و تازه‌عروسی که یکی پزشک و دیگری دستیار پزشک است و هر دو دهه 20 زندگی را سپری می‌کنند می‌گویند خرید آپارتمان یا ماشین جدید را حتی در خواب هم نمی‌بینند. تانر می‌گوید ما هر روز فقیرتر می‌شویم. آنها به‌تازگی یادگیری زبان آلمانی را شروع کرده‌اند. 

ترکیه در گذشته سقوط ارزش پول را تجربه کرده بود. در چند مورد که آخرین آنها اواخر سال گذشته بود آقای اردوغان در نهایت تسلیم شد و به بانک مرکزی اجازه داد نرخ بهره را بالا ببرد. به نظر می‌رسد این بار او مصمم است مسیرش را ادامه دهد. این ترک‌های عادی هستند که بهای آن را خواهند پرداخت. آقای اردوغان می‌گوید «بهره علت و تورم معلول است». اما علت واقعی رئیس‌جمهور و معلول آن اقتصاد ورشکسته است.