تحول‌آفرین

بنا بر گفته پروفسور کیمبل استاد دانشگاه Boston و مشاور وقت بانک فدرال‌رزرو آمریکا، «تاکنون حسابداران به ندرت به‌عنوان قهرمانان اسطوره‌ای مطرح شده‌اند، اما طی دهه گذشته، حسابداران مدیریت در صنعت بانکداری چنین جایگاهی را یافته‌اند». تحقیقات انجمن حسابداران خبره مدیریت انگلستان و تجربه مدیران بانک‌ها موید این واقعیت است که اطلاعات قابل استخراج از حوزه حسابداری مدیریت به‌عنوان یکی از بخش‌های عمده سیستم اطلاعاتی حسابداری، در همه عرصه‌های برنامه‌ریزی (استراتژیک و کوتاه‌مدت)، ایجاد هماهنگی، استفاده مطلوب از منابع، کنترل و ارزیابی عملکرد، اعمال مدیریت هزینه و اتخاذ تصمیمات متضمن موفقیت و رشد و پایداری بانک‌ها موثرترین نقش را ایفا می‌کند. ابوالقاسم فخاریان نویسنده کتاب حسابداری مدیریت در صنعت بانکداری درباره کتابی که نوشته است، می‌گوید.

♦♦♦

حسابداری مدیریت در صنعت بانکداری چه جایگاه و اهمیتی دارد؟

حسابداری مدیریت بخشی از سیستم اطلاعاتی حسابداری است که با ارائه اطلاعات سودمند مالی به سطوح مختلف مدیریت به آنان کمک می‌کند تا وظایف محوری خویش از جمله برنامه‌ریزی، کنترل و تصمیم‌گیری را با کارایی بهتر انجام دهند. فعالیت‌هایی که مدیران انجام می‌دهند، مستلزم به دست آوردن و استفاده از منابع اقتصادی، شامل پول، نیروی انسانی، امکانات فیزیکی و... است. اتخاذ تصمیمات صحیح و منطبق با اهداف و برنامه‌ها و مقرون به سودآوری و پایداری بانک‌ها در استفاده مناسب از این منابع نیازمند اطلاعات، سودمند است. با توجه به اینکه این اطلاعات به میزان وسیعی از حوزه حسابداری مدیریت قابل استخراج است، ذیلاً تعریفی از حسابداری مدیریت به دست داده می‌شود.

 آیا مفاهیم حسابداری مدیریت را می‌توان به‌صورت عمومی و اصطلاحاً ژنریک به‌صورت یکسان در صنایع مختلف به‌کار برد یا کاربرد آن تابع اختصاصات هر صنعت است؟

سیستم حسابداری مدیریت باید با توجه به مقتضیات و شرایط ویژه هر صنعت یا رشته فعالیت طراحی شده و به‌کار گرفته شود. در یک نگاه کلی شرایط در شرکت‌هایی که در زمینه تولیدات صنعتی فعالیت می‌کنند با بنگاه‌های اقتصادی که در عرصه خدمات فعالیت دارند کاملاً متفاوت است. فراتر از آن سیستم هزینه‌یابی که یکی از مولفه‌های مهم حسابداری مدیریت است در برخی رشته‌های خاص فعالیت و کسب‌وکار، مانند معادن، کشاورزی، پیمانکاری، خدمات مشاوره‌ای، موسسات مالی، هتل و بیمارستان، صنایع نفت و گاز، صنایع حمل‌ونقل و هواپیمایی کاملاً اختصاصی بوده و با توجه به ویژگی‌های آنها طراحی و به‌کار گرفته می‌شود. با درک این واقعیت در خصوص هرکدام از آنها سیستم‌های خاص منظوره و مراجع مطالعاتی ویژه توسط دانشگاه‌ها و انجمن‌های حرفه‌ای جهان تدوین و انتشار می‌یابد. در این میان صنعت بانکداری و بانک‌ها از جمله رشته‌های فعالیتی است که از منظر حسابداری مدیریت دارای اختصاصات و ویژگی‌های کاملاً متمایز است و طراحی و به‌کارگیری سیستم هزینه‌یابی، بودجه‌بندی و گزارشگری مدیریتی بدون توجه به این اختصاصات و ویژگی‌ها از مطلوبیت و سودمندی برخوردار نخواهد بود.

 با توجه به این توضیحات ویژگی‌های عمده صنعت بانکداری که در طراحی و بهره‌برداری از حسابداری مدیریت باید مورد نظر قرار گیرد کدا‌م‌اند؟

برخی از ویژگی‌های صنعت بانکداری که می‌تواند بر سیستم حسابداری مدیریت و ابزار و تکنیک‌های قابل استفاده از آن تاثیر گذارد به‌قرار زیر است: اهمیت زمان: صنعت بانکداری بیش از هر چیز مبتنی بر زمان است و از این‌رو موفقیت در این صنعت به میزان زیادی بدین امر بستگی دارد که با کمترین هزینه و صرف وقت بیشترین ارزش ایجاد شود.

تنوع محصول: در صنعت بانکداری با تنوع محصول روبه‌رو هستیم که از تغییرپذیری دائمی برخوردار است. نیازهای گوناگون مشتریان بانک و رقابت نزدیک بین بانک‌ها، و تحولات تکنولوژیک پاسخگویی به این نیازها و از این‌رو افزودن دائم به دامنه خدمات را اجتناب‌ناپذیر می‌سازد. حجم عملیات: همچنین در صنعت بانکداری حجم خدمات (تعداد مشتریان و تعدد رویدادها) بسیار قابل ملاحظه است و سرعت پردازش رویدادها و عملیات را پراهمیت می‌سازد. مشتریان زیان‌ده: در بانک‌ها مشتریان سودده هزینه مشتریان زیان‌ده را پوشش می‌دهند. تنوع ریسک: در صنعت بانکداری با تنوع و دامنه قابل توجه ریسک روبه‌رو هستیم. شدت رقابت: شدت رقابت بین بانک‌ها به لحاظ تعدد بانک‌ها، شعب و مشابهت محصولات، به‌کارگیری نظام مدیریت هزینه برای ایجاد توان رقابتی را الزامی می‌کند. پراکندگی جغرافیایی: پراکندگی جغرافیایی دامنه عملیات و لزوم ایجاد تعادل بین استقلال و تفویض اختیار با لزوم کنترل توسط مرکز، بر مدل گزارشگری و گزارش‌های قابل ارائه از سیستم حسابداری مدیریت تاثیر می‌گذارد.

مناسبات بین‌المللی: لزوم انجام معاملات بین‌المللی و ارتباط‌های جهانی با بنگاه‌های اقتصادی / و سایر بانک‌ها در سراسر جهان. دشواری هزینه‌یابی: تعلق به بخش خدمات و پیچیدگی‌های شناسایی و تعریف ورودی‌ها و خروجی‌ها و در برخی موارد دشواری کمی کردن آنها در مقایسه با محیط صنعتی و تولیدی، امر هزینه‌یابی را دشوار می‌سازد.

تغییرپذیری حجم کار: حجم عملیات بانک‌ها در زمان‌های مختلف با نوسانات بسیار همراه است و با ایام اوج کار و سکون کارها در فواصل زمانی متفاوت مواجه است. این امر پیش‌بینی ظرفیت تولید و ارائه خدمات را دشوار ساخته و در مواردی که بانک زیر ظرفیت فعالیت می‌کند، پوشش هزینه‌های ثابت را نامیسر می‌سازد. با توجه به حجم هزینه‌های ثابت در بانک‌ها این امر از اهمیت ویژه‌ای برخوردار می‌شود.

صنعت سرمایه‌بر: بانک‌ها از جمله بنگاه‌های اقتصادی سرمایه‌محور است و برای انجام فعالیت‌ها نیازمند امکانات فیزیکی و منابع وسیع است. این امر پوشش هزینه‌های ثابت را به‌ یک امر حائز اهمیت تبدیل می‌سازد. موضوعات هزینه‌یابی: تنوع موضوعات هزینه‌یابی مانند انواع خدمات، شعب با درجات مختلف، مناطق، مراکز درآمد، هزینه و سود (مراکز مسوولیت)، گروه‌های مشتریان (در بانکداری جامع) یا مشتری خاص (در بانکداری اختصاصی).

 حسابداری مدیریت چه نگاهی به صنعت بانکداری دارد؟

حسابداری مدیریت در شرایط پیچیده اقتصادی و بنگاهداری امروزی، با اطلاعات سودمند و تحلیلی که در اختیار بنگاه‌های اقتصادی از جمله بانک‌ها قرار می‌دهد، مدیریت را در تحقق اهداف و برنامه‌ها و اتخاذ تصمیمات خردمندانه و متضمن تامین منافع برای همه ذی‌نفع‌ها یاری می‌دهد. موسسات مالی و در محور آنها بانک‌ها با موقعیت پیچیده‌تر و مخاطره‌آمیزتری نسبت به سایر صنایع و بخش‌های خدماتی مواجه‌اند و به همین لحاظ محصولات اطلاعاتی حوزه حسابداری مدیریت در بانک‌ها برای مقایسه با مخاطرات و ایجاد مزیت رقابتی از اهمیت و ضرورت بیشتری برخوردار است. بنا بر تحقیقات به‌عمل آمده برخلاف ذهنیت موجود، کاربرد سیستم حسابداری مدیریت در بانک‌های پیشرفته دنیا بسیار وسیع‌تر از محیط‌های تولیدی و صنعتی بوده است و تصمیمات عمدتاً برمبنای اطلاعات قابل استخراج از حوزه حسابداری مدیریت اتخاذ می‌شود.

 کتاب شما عمدتاً براساس چه ضرورت‌هایی تالیف شده است؟

به‌رغم اهمیتی که قبلاً اشاره شد، در کشور ما کتابی با این عنوان و مضمون وجود نداشته است. سابقه امر حکایت از انتشار صرفاً تعداد معدودی مقالات پراکنده در خصوص پاره‌ای از مباحث حسابداری مدیریت در بانک‌ها دارد که عمدتاً با نگاه تئوریک نگاشته شده یا ترجمه و انتشار یافته است. در این کتاب سعی شده است موضوعات کلیدی و محوری به صورت جامع و منسجم که در کلیت خود تصویری از نقش و تاثیرگذاری حسابداری مدیریت در صنعت بانکداری را نشان می‌دهد ارائه شود.

 مفاهیم کاربردی در حوزه حسابداری از چه الگویی پیروی می‌کند؟

الگوی مطلوب و مناسب کاربرد مفاهیم یا دقیق‌تر بگوییم ابزار و تکنیک‌های حسابداری مدیریت در صنعت بانکداری را باید در بانک‌های موفق جست‌وجو کرد که کاربرد این ابزار و تکنیک‌ها را در تحقق اهداف و استراتژی‌ها و کسب موفقیت‌های خود موثر می‌دانند. تجارب موجود نشان می‌دهد که بانک‌های موفق دنیا که در میان 500 بنگاه اقتصادی جهان قرار دارند وسیع‌ترین بهره‌برداری را از سیستم‌های حسابداری مدیریت به عمل می‌آورند. در یکی از فصول کتاب تجربه سودآورترین بانک جهان که یک بانک سوئدی است در چگونگی استفاده از سیستم حسابداری مدیریت تشریح شده است. شیوه راهبری و مدل بهره‌برداری از ابزار و تکنیک‌های حسابداری مدیریت در این بانک می‌تواند به‌عنوان یک الگوی موفق مورد استفاده بانک‌های تجاری ما قرار گیرد.

 حسابداری مدیریت چگونه می‌تواند موجبات تحول در صنعت بانکداری را پدید آورد؟

تحول در سازمان‌ها و از جمله بانک‌ها محصول تغییر و تحول در بسیاری از عناصر و مولفه‌های تشکیل‌دهنده یک سازمان است. قبل از هر چیز ذهن و رویکرد تحولگرای مدیریت و راهبران سازمان و سپس روحیات نیروهای سازمان در این امر نقش‌آفرین هستند. اندیشه و باور راهبران یک بانک پروژه تحول و نقشه راه تحقق آن را تبیین می‌کند و پیکره سازمان و نیروهای دارای دانش و تخصص و البته انگیزه‌مند ایده و آرمان تحول را که نقشه راه آن توسط راهبران تحولگرا ترسیم شده است به واقعیت تبدیل می‌سازند.

در این میان، حسابداری مدیریت نقش اساسی و عمده پشتیبانی در مسیر دشوار تحول را برعهده دارد و با ارائه گزارش‌ها و اطلاعات تحلیلی، به‌ویژه با ارزیابی و کنترل برنامه‌های استراتژیک که باید موجب تحول شود مدیریت را در دستیابی به اهداف تحول‌آفرین سازمان یاری می‌دهد.

 با توجه به اهمیت ریسک در بانک‌ها، حسابداری مدیریت چگونه می‌تواند به کاهش و مدیریت ریسک یاری رساند؟

همان‌طور که اشاره کردید، ریسک یکی از مقوله‌های محوری و پراهمیت در بانک‌هاست. بانک‌ها با انواع ریسک‌های گوناگون تجاری-نقدینگی، اعتباری- شهرت، حقوقی و... مواجه‌اند. این ریسک‌ها بخش ذاتی کسب‌وکار در بانک‌هاست و غیرقابل اجتناب. هنر مدیریت در بانک‌ها شناسایی، مدیریت و تبدیل ریسک‌ها به فرصت‌هاست. کمک موثری که حسابداری مدیریت می‌تواند در این زمینه به مدیریت بکند عبارت است از اندازه‌گیری و تجزیه و تحلیل آثار مالی مترتب بر انواع ریسک‌هایی که بانک‌ها با آن روبه‌رو هستند. در بسیاری از بنگاه‌ها و از جمله بانک‌های تجاری، مدیر واحد حسابداری مدیریت به عنوان عضو موثر کمیته ریسک ایفای نقش می‌کند.

به لحاظ اهمیت موضوع، یک فصل از کتاب به نقش حسابداری مدیریت در مدیریت ریسک اختصاص داده شده و ضمن آن ابزار و تکنیک‌های حسابداری مدیریت برای مدیریت ریسک معرفی شده است.

 تجارب متعددی نشان می‌دهد که بودجه‌بندی به شکل متعارف و موجود با نارسایی‌ها و ناکارآمدی‌های زیادی همراه است. مدل جدیدی از بودجه‌بندی که در حوزه حسابداری مطرح شده چه مختصاتی دارد؟

دقیقاً این‌گونه است که اشاره فرمودید. واقعیت این است که بودجه‌بندی به شکلی که در اکثر سازمان‌ها و بنگاه‌های اقتصادی استفاده می‌شود دیرزمانی است که عملاً در دنیا منسوخ شده و کنار گذاشته شده است. نارسایی‌های عمده‌ای که سیستم بودجه‌بندی سنتی دارد از این قرار است:

الف- بر اساس اهداف ثابت تعیین می‌شود، که با تغییر و تحولات دائمی اقتصادی و پویایی بنگاه‌ها، اهداف و برنامه‌ها نمی‌توانند ثابت بمانند.

ب- سیستم بودجه به‌واسطه وسعت و جامعیت و اوقات زیادی که از ناحیه مدیران و کاربران هنگام تهیه بودجه یا مقایسه بودجه و عملکرد صرف آن می‌شود، یکی از هزینه‌زاترین سیستم‌های اطلاعاتی است و چرخه تهیه و تنظیم و ارائه و تصویب طولانی و زمان‌بری را به همراه دارد.

ت- یکی دیگر از اشکالات بودجه‌بندی سنتی از این قرار است که معمولاً و به سادگی بدون توجه به برنامه‌ها و فعالیت‌ها، مدیران بخش‌های مختلف سازمان، ارقام بودجه سال گذشته را مبنا قرار می‌دهند و در کلیه سرفصل‌های بودجه درصدی را می‌آفرینند و به‌عنوان بودجه سال آتی اعلام می‌کنند.

ث- نارسایی‌های عمده دیگر سیستم بودجه سنتی این است که مدیران بخش‌های مختلف سازمان معمولاً منابع بیش از نیاز را درخواست می‌کنند تا هنگام مقایسه بودجه و عملکرد، مغایرت‌های منفی در مورد آنها گزارش نشود. ضمناً سعی می‌کنند منابعی را که در بودجه به آنها اختصاص داده شده حتی‌الامکان مصرف کنند که سال بعدی بودجه بتوانند منابع بیشتری در اختیار بگیرند! تصدیق می‌کنید این رویکرد در ذات خود نوعی ناهنجاری رفتاری را به همراه دارد که در نهایت تضاد منافع فرد و سازمان را تشدید می‌کند، در حالی که یکی از ویژگی‌های سازمان‌های موفق، هم‌راستایی منافع فرد و سازمان است.

در رویکرد و مدل جدید بودجه‌بندی، که اصطلاحاً بودجه‌بندی نوین یا مطلوب (Better Budgeting) نامیده می‌شود، بودجه‌بندی به‌صورت مستمر انجام می‌شود و به‌طور منظم فرصت به‌روزرسانی بودجه را با توجه به تغییراتی که در پارامترهای اقتصادی یا تغییرات درونی سازمان پدید آمده فراهم می‌سازد. ویژگی برجسته دیگر بودجه‌بندی نوین، اختصاص منابع به برنامه‌ها و مسوولیت‌خواهی نسبت به استفاده از منابع در قیاس با پیشبرد برنامه‌هاست که به آن بودجه‌بندی مبتنی بر برنامه‌ها اطلاق می‌شود. البته بودجه‌بندی نوین دارای امتیازات و ویژگی‌های دیگری نیز است که به تفصیل در یکی از فصول کتاب مورد بحث قرار گرفته است.

  از چه عواملی به‌عنوان پشتوانه تالیف کتاب استفاده کردید؟

واقعیت این است که مضمون و مطالب این کتاب از حوزه موضوعات و مقوله‌های عمومی نیست و کاملاً موضوع و مقوله‌ای است اختصاصی و پیچیده.

موضوع حسابداری در کشور ما به صورت عمیق و وسیعی شناخته نشده است و تنها در تعداد معدودی از شرکت‌ها و بانک‌ها مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرد که علل و عوامل آن جداگانه باید مورد بحث و تحلیل قرار گیرد. اما کاربرد همین مقوله که کمتر شناخته شده است، در بانک‌ها از ویژگی‌ها و پیچیدگی‌های خاص برخوردار است. در این خصوص مقدم بر هر چیز باید شناخت نسبت به فرآیندهای کسب‌وکار و فرآیندهای عملیاتی صنعت بانکداری وجود داشته باشد تا ابزار و تکنیک‌های حسابداری مدیریت با اختصاصات صنعت بانکداری تطبیق داده شده و قابلیت پیاده‌سازی را بیابد.

 در مورد ویژگی‌های کتاب تالیف‌یافته منابع مورد استفاده و جامعه استفاده‌کننده از کتاب توضیح دهید.

ویژگی عمده کتاب تلفیق نکات نظری با جوانب کاربردی است. در هر مبحث سعی شده ابتدا مفاهیم پایه‌ای و اساسی بیان شود و در ادامه کاربرد این مفاهیم در صنعت بانکداری، بر اساس مثال‌ها، موردسنجی‌ها و سناریوها و تجارب پیموده‌شده ارائه شده است. برای تالیف کتاب از حجم وسیعی از آخرین مقالات و مطالب انتشاریافته در جهان توسط محافل آکادمیک، موسسات حرفه‌ای بزرگ جهانی، نتیجه تحقیقات انجام‌یافته توسط پژوهشگران و تجارب پیموده‌شده در بانک‌های مختلف استفاده شده است.