سرمایه‌ای که سرمایه خلق می‌کند
مسعود نیلی چه میراثی به جا گذاشته است؟
سابقه آشنایی من با دکتر نیلی به بیش از چهار دهه گذشته و دقیقاً به مهرماه 1362 برمی‌گردد؛ زمانی که در دوره کارشناسی ارشد در دانشگاه صنعتی اصفهان با دکتر نیلی همکلاس بودم. از این‌رو دوستی ما به بیش از چهل سال می‌رسد. در بیشتر تحقیقات و مطالعاتی که دکتر نیلی در سطح ملی انجام دادند و اغلب بسیار موثر و مهم بودند، بنده افتخار همراهی با ایشان را داشتم. البته ارادت بنده به دکتر نیلی تنها به دلیل همکاری با ایشان در امور پژوهشی نیست، بلکه به خاطر دوستی با ایشان بوده است که خوشبختانه طی این سال‌ها این دوستی عمیق‌تر شده است. دو ویژگی شخصیتی برجسته در دکتر نیلی سبب شده احساس قلبی من نسبت به ایشان همیشه مانند یک برادر باشد و قطعاً احساس برادری بسیار بالاتر از احساس دوستی و یک رابطه همکاری مطالعاتی و تحقیقاتی است. اول اینکه، درک بالای ایشان در حوزه اقتصاد و گسترش و تبیین این علم، ایشان را در جایگاه یک عالِم در حوزه اقتصاد نشانده است. اما ویژگی دوم، خصوصیات اخلاقی و انسانی ایشان است که سبب شده طی این سال‌ها در کنارشان باشم و از در کنار ایشان بودن لذت ببرم. دکتر نیلی از علم اقتصاد؛ خردگرایی و عقلانیت و از ایمان و اعتقادشان به خداوند؛ وظیفه‌شناسی را به ارث برده‌اند. طبیعتاً هرکسی در زندگی فردی و حوزه وظایف اجتماعی، این دو ویژگی را داشته باشد به انسانی بالنده تبدیل می‌شود.
مهم‌ترین فعالیت‌های دکتر نیلی
دکتر نیلی در سال 1364، بعد از فارغ‌التحصیلی از دانشگاه صنعتی اصفهان به سازمان برنامه آمدند. در آن زمان رئیس سازمان برنامه دکتر زنجانی بودند و ناگفته نماند که ایشان همکاری بسیار خوبی در فعالیت‌های دکتر نیلی داشتند و بنده افتخار این را داشتم که در آن زمان در دفتر اقتصاد کلان در خدمت ایشان باشم. یکی از مطالعات انجام‌شده که در آن مقطع زمانی بسیار موثر واقع شد و شاید بسیاری از دوستان خودمان هم کمتر از آن اطلاع داشته باشند گزارشی بود که در سازمان برنامه و در سال‌های 1366-1365، در اوج جنگ با عنوان «گزارش چشم‌انداز اقتصادی» تنظیم شد. در آن دوران نظام تصمیم‌گیری و سیاست‌گذاری ما درگیر تصمیمات روزمره در مورد جنگ بود و اولویت دوم تامین معیشت اقتصادی مردم بود و آینده‌نگری وجود نداشت.
این گزارش هم بخش اقتصاد کلان و هم بعضی از بخش‌های کلیدی اقتصادی مانند آموزش و بهداشت را در بر می‌گرفت. پرسشی که مطرح بود این بود که اگر شرایط موجود تداوم پیدا کند، کشور به کجا خواهد رسید؟ در این گزارش پیش‌بینی شده بود که اگر وضعیت ادامه داشته باشد، در این صورت اقتصاد در افق آینده با چه مشکلاتی روبه‌رو خواهد شد؟ تصور کنید رشد اقتصادی، تورم، نرخ بیکاری، تراز تجاری کشور و همچنین در بخش‌های کلیدی مثل آموزش، بهداشت و...؛ در همان شرایط دوران جنگ باقی می‌ماندیم.
خب این مسئله بسیار مهم بود و شاید درسی که ما در آن زمان آموختیم، برای حوزه سیاست‌گذاری امروزمان هم به کار بیاید. این گزارش حتی در سطوح بالای نظام تصمیم‌گیری مطرح شد. یعنی مستقیماً در هیات دولت، در کمیسیون‌های مرتبط و اختصاصی مجلس مثل کمیسیون برنامه و بودجه، کمیسیون اقتصادی، کمیسیون‌های بخشی و... مطرح شد. امیدوارم اسناد این گزارش اکنون موجود باشد، البته فکر می‌کنم در کتابخانه سازمان برنامه اسناد و مدارک آن باقی مانده باشد. این گزارش در همان اوان ورود دکتر نیلی به سازمان برنامه و با هدایت ایشان انجام شد و به نظر من در تصمیمات سیاسی که در سال 1367 در مورد پایان جنگ گرفته شد نقشی موثر داشت.
بعد از این کار و در سال 1367 که جنگ تحمیلی به پایان رسید، اولین برنامه پنج‌ساله جمهوری اسلامی ایران نوشته شد. اگرچه قبل‌تر، یعنی در ابتدای دهه 60 هم برنامه توسعه‌ای نوشته شد، اما اجرا نشد و به عرصه نظام تصمیم‌گیری نرسید. ولی اولین برنامه رسمی تدوین‌شده و اجراشده برنامه سال 1367 تا سال 1372 بود. نقش دکتر نیلی در سازمان برنامه و همچنین در تهیه، تنظیم، تدوین و هدایت این برنامه پنج‌ساله بسیار پررنگ بود. اگرچه برخی از بخش‌های این برنامه به دلیل مشکلات بعد از جنگ اجرا نشد، اما این برنامه، به جهت نوشتن و تنظیم یک برنامه در حد یک برنامه‌ریزی توسعه‌ای طی سال‌های بعد از جنگ بسیار شاخص است.
در نیمه دوم دهه 70 و پس از اتمام تحصیلات دکترا در انگلستان که بنده افتخار همراهی با دکتر نیلی را در آن زمان هم داشتم، ایشان به ایران بازگشتند. تدوین برنامه سوم که سال‌های 1383-1379 را شامل می‌شود نیز در همان سال‌ها انجام شد. بدون در نظر گرفتن هرگونه سلیقه سیاسی و بر اساس داده‌های اقتصادی، برنامه سوم از موفق‌ترین برنامه‌های توسعه اقتصادی کشور به‌شمار می‌رود. بهترین دوران تقویم اقتصادی کشور پس از انقلاب را در همین سال‌های 1379 تا 1383 تجربه کرده‌ایم. شاخص‌های اقتصاد کلان در رابطه با رشد اقتصادی، نرخ تورم و سایر شاخص‌ها کاملاً گویای این بحث هستند. این برنامه با همت، توانمندی و نگاه سیستماتیکی که دکتر نیلی در حل مشکلات کشور داشتند و با توانمندی در هدایت تیمی که در اختیار داشتند به سرانجام رسید و موفق شد. به جرات می‌توان گفت بعد از برنامه سوم، هیچ برنامه‌ای با این کیفیت، چه در بُعد تدوین و چه در بُعد اجرا، نداشته‌ایم.
از دیگر فعالیت‌های ارزشمند دکتر نیلی می‌توانم باز هم به مطالعه‌ای که ایشان در هدایت یک تیم در سال 1382 بر عهده داشتند اشاره کنم. از نظر من این مطالعه از کارهای برجسته ایشان است و گاهی به دانشجویان توصیه می‌کنم به عنوان آموزش به آن نگاه کنند، چون فکر می‌کنم این کار مغفول مانده و در حق آن بسیار کوتاهی شده است. این مطالعه مربوط به تدوین استراتژی توسعه صنعتی کشور بود. هماهنگی و هدایت یک تیم بیش از 80نفری شامل استادان دانشگاه، فعالان بخش خصوصی و بخشی از تیم اجرایی دولت، با حفظ کیفیت علمی به نظرم بی‌بدیل بوده است. اگرچه این مطالعه موضوعی بسیار دارای اهمیت بود و تا آن زمان چیزی به نام استراتژی توسعه و استراتژی توسعه صنعتی نداشتیم و بهتر است بگویم از آن زمان به بعد هم چنین صورت‌مسئله‌ای مطرح نبوده است، اما به نتایج این مطالعه بی‌توجهی شد.
در این مطالعه پرسش کلیدی این است که در مسیر توسعه در چه جهتی می‌خواهید حرکت کنید؟ توسعه مسیری نیست که خود به خود به وجود آید و به نگاه بلندمدت و آینده‌نگری نیاز دارد. از این بابت در این مطالعه از کلمه «استراتژی» استفاده شد، چون استراتژی مسیر حرکت کشور را نشان می‌دهد. در اهداف هیچ اختلافی وجود ندارد. اینکه در کشور همیشه باید عدالت وجود داشته باشد، توسعه همراه عدالت اجتماعی صورت بگیرد، نابرابری‌ها حذف شوند و... مسئله ما نیست و کسی با این اهداف مطلوب و مناسب مخالفتی ندارد؛ بلکه اختلاف آنجا پیش می‌آید که با مبانی علمی ثابت می‌کنیم مسیری که انتخاب کرده‌اید شما را به هدفی که مشخص کرده‌اید نمی‌رساند. مطالعه استراتژی توسعه صنعتی در نگاهی جامع و مبتنی بر شیوه تفکر علمی و تجربه توسعه و صنعتی شدن در دنیایی که شاهد آن بودیم راهکارهایی را ارائه داده بود و اسناد آن همچنان موجود است و بد نیست به افرادی آموزش داده شود که دغدغه توسعه کشور و صنعتی شدن را دارند.
مهم‌ترین مطالعه‌ای که دکتر نیلی در دهه 90 در سطح ملی هدایت کردند به سال 1394 مربوط می‌شود. در آن زمان که ایشان در موسسه حضور داشتند، مجموعه مطالعاتی را با عنوان «مطالعات اقتصادی ایران» شکل دادند. این مطالعات نیز کاری بسیار شاخص در سطح ملی به‌شمار می‌رود که در مجموعه‌ای هدفمند از پرسش‌‌ها و موضوعاتی در مورد اقتصاد ایران مطرح شد و به‌صورت یکجا به آن پاسخ داده شد.
وقتی به مسئله‌ای می‌پردازیم ممکن است از مسائل و مشکلات دیگر غافل شویم، اما وقتی در مجموعه‌ای مطالعاتی میان موضوعات هماهنگی ایجاد می‌کنیم و مشکلات را با یکدیگر مورد بررسی قرار می‌دهیم، برای مثال سیاست مالی را با سیاست پولی، سیاست پولی را با سیاست ارزی و همه اینها را با معضلات اقتصادی دیگر کشور می‌بینیم قطعاً به یک هنر مدیریتی، هم از منظر علمی و هم برای ایجاد هماهنگی میان موضوعات مختلف نیاز است. اسناد این مطالعه نیز موجود است و در این مطالعه زمانی که دکتر نیلی خودشان در دولت حضور داشتند ارائه شد و به اندازه‌ای که در دولت حضور موثر داشتند نتایج آن مطالعه نیز موثر واقع شد، اما متاسفانه باز هم آنچه انتظار می‌رفت اتفاق نیفتاد.
اینها مجموعه مطالعاتی بود که در سطح ملی، فقط و فقط با هدایت و توانمندی دکتر نیلی به سرانجام رسید.
ویژگی‌های برجسته دکتر نیلی
دکتر نیلی دو ویژگی بارز دارند که هر کسی که این دو ویژگی را داشته باشد همه را مجذوب خود می‌کند. ویژگی نخست، شخصیت ظرفیت‌سازی ایشان است که هر انسانی این قابلیت را ندارد. به عنوان نمونه اگر دانشکده مدیریت اقتصاد را در نظر بگیریم، اگرچه بنیان‌گذار اصلی آن دکتر مشایخی بودند، اما گسترش شاخه اقتصاد آن مدیون توانمندی دکتر نیلی بوده است و در 20 سال گذشته دانشجویان باکیفیت بسیاری زیر نظر ایشان در این دانشکده آموزش دیده‌اند.
در اقتصاد واژه‌ای به نام اثرات خارجی داریم که این اثرات خارجی می‌توانند مثبت یا منفی باشند. معمولاً در اقتصاد بخش عمومی، وقتی وظایف حاکمیتی دولت را بررسی می‌کنیم، یکی از این وظایف دولت کنترل اثرات خارجی منفی فعالیت‌های اقتصادی بخش خصوصی است. اثرات خارجی یعنی شما در تصمیم‌گیری یک شخص مشارکتی نداشته باشید اما آثار آن تصمیم، در رفاه زندگی شما ظاهر شود. حال این اثر خارجی میتواند رفاه شما را کاهش یا افزایش دهد. برای مثال یک بنگاه صنعتی که گسترش پیدا کرده میتواند به محیط زیست آسیب برساند، در واقع این بنگاه صنعتی اثر خارجی منفی دارد، چراکه مردم در تصمیمات اقتصادی این بنگاه مشارکتی نداشته‌اند اما آثار زیان‌بار آن، در زندگی مردم اثر می‌‌گذارد و رفاه زندگی‌شان را کاهش می‌دهد و در واقع این بنگاه صنعتی بر زندگی مردم اثر خارجی منفی دارد.
در واقع وجود دکتر نیلی سرشار از اثرات خارجی مثبت است. دیگران در تصمیم ایشان نقشی نداشتند. دکتر نیلی سرمایه‌ای در خود ایجاد کردند که ایشان را به یک سرمایه انسانی تبدیل کرد و سرمایه انسانی که در خودشان خلق کردند به خلق سرمایه در وجود دانشجویانی که تربیت کردند منجر شد. البته درست است که این دانشجویان خودشان هم سرمایه محسوب می‌شوند، اما لزوماً هر سرمایه‌ای، سرمایه خلق نمی‌کند. سرمایه‌هایی که دکتر نیلی خلق کردند طی زمان بازدهی داشتند. از آنجا که بسیاری از افراد عالِم که خودشان سرمایه محسوب می‌شوند لزوماً نمی‌توانند سرمایه خلق کنند، در نتیجه این ویژگی دکتر نیلی بسیار شاخص است.
ویژگی برجسته دوم، شخصیت جریان‌ساز ایشان است. البته باید تاکید کنم که جریان‌سازی دکتر نیلی مبتنی بر شیوه تفکر علمی است و منظور جریان‌سازی سیاسی نیست و در تمام دولت‌ها و در هر زمانی کاربرد دارد. این نوع جریان‌سازی یکی از راه‌های حل معضلات کشور است. دکتر نیلی شخصیتی دانشگاهی دارد و جریان‌سازی ایشان در حوزه علم اقتصاد و از جایگاه دانشگاهی وی سرچشمه می‌گیرد. یک شخصیت دانشگاهی با یک فعال سیاسی متفاوت است و امانتی نزد خود دارد که دیگران ندارند. دکتر نیلی در حوزه علم اقتصاد جریانی را در فهم درست علم اقتصاد و کاربردی کردن آن ایجاد کردند. درس‌هایی که ایشان از اقتصاد دادند، فارغ از هرگونه سوگیری سیاسی بوده و در فضایی خارج از مسائل و معضلات کشور نبوده است. معلمی هستند که دغدغه حل مشکلات کشور را دارند، که این دغدغه هم به دلیل فهم درست علمی ایشان است، هم به خاطر اخلاص و ایمانی که دارند.
