خشکسالی سرزمین خیس
خشکسالی و کاهش بارش با شمال ایران چه خواهد کرد؟
حوضه آبریز خزر یکی از غنی‌ترین حوضه‌های آبریز ایران به‌شمار می‌رود. حوضه‌ای که هیچ‌وقت تصور نمی‌شد تنش آبی در آن به وجود بیاید اما در سال‌های اخیر به‌خصوص سال آبی اخیر با چنان مشکلاتی مواجه است که کمتر کسی تجربه و خاطره‌ای مشابه چنین روزهای سختی در گذشته به یاد دارد. وضعیت در مناطق شمالی ایران به گونه‌ای است که برخی از برنج‌کاران هنوز تکلیف خود را نمی‌دانند که آیا می‌توانند شالی‌های خود را نشا کنند یا خیر!
به نظر می‌رسد آب به اندازه کافی در استان‌های مازندران و گلستان برای کار زراعی برخی از کشاورزان وجود ندارد. البته تجربه‌هایی شبیه به این وجود دارد که محصول کشاورزان در شمال ایران از بین رفته است اما بیش از آنچه به مساله آب مربوط باشد به نحوه تعامل تجاری میان ایران و چین مربوط بود. در دهه 70 محصول کشتزارهای پنبه هرگز چیده نشدند و با واردات محصولات چینی عملاً نساجی در شمال ایران به‌خصوص مازندران مطلقاً از بین رفت و جز نامی که اکنون بر یک تیم فوتبال است چیزی از نساجی باقی نماند. آن زمان کفش چینی از دمپایی پلاستیکی ایرانی ارزان‌تر بود.
به نظر می‌رسد این بار با خشکسالی ناشی از کاهش و تغییر الگوی بارش در شمال ایران کشاورزی در این منطقه با چالش اساسی مواجه شود و حتی اکوسیستم جنگلی و طبیعت نیز با چالش‌های بسیار جدی روبه‌رو شود. آن زمان که پنبه‌کاری در استان‌های شمالی رواج داشت و صنعت نساجی رونق داشت، کمتر کسی به فکر کشت برنج بود. اگر آن زمان هم وجود داشت در حدی نبود که تنش آبی امروزی بتواند آن را به طور کامل از بین ببرد.
واقعیت این است که پنبه سازگاری بیشتری با میزان آب و زمین در شمال ایران داشت اما با آن دام گسترده اقتصادی همه چیز دود شد و به هوا رفت و شالی‌کاری جای پنبه‌کاری را گرفت. شالی‌کاری به آب بیشتری نیاز دارد و با کاهش ناچیز بارش و افزایش خشکسالی تنش جدی منطقه را از بعد اقتصادی و اجتماعی دربر می‌گیرد. چیزی که اکنون شاهد آن هستیم. واقعیت این است که مردم ارزشی برای آب به معنای واقعی آن قائل نیستند. ارزش آب بسیار کم است و وقتی با کم‌آبی و کم‌بارشی مواجه می‌شویم هم کسی متوجه اهمیت موضوع نیست. از سویی اقتصاد کشور بیمار است و برای اینکه بخشی از مشکلات حل شود به منابع فشار وارد می‌شود.
آب یکی از مهم‌ترین و اصلی‌ترین منابع طبیعی است و کشت چندباره برنج در شرایط آبی مناطق مختلف در ایران و به‌خصوص در شمال کشور، نشانه اشکال در ساختار اقتصادی کشور است. سد گلورد نکا در بهشهر به بهانه ذخیره کردن منابع آب ایجاد شد ولی در عمل به بدتر شدن وضعیت ذخیره آب در منطقه شرق مازندران کمک کرد. این مشکل در استان گلستان نیز قابل مشاهده است.
صرف نظر از اینکه در گلستان چه اتفاقی در حال رخ دادن است که دشت‌ها مثل سال‌های قبل سبز نیست باید به این نکته توجه کرد که کشاورزی و دامداری در گلستان به واسطه تنش‌های آبی در حال آسیب دیدن است.
انتشار تصاویر از منطقه هم البته به مشکلات اقتصادی منطقه در حوزه گردشگری دامن می‌زند چرا که اکوتوریسم صنعت نوپایی در منطقه است و تا حدی معیشت بسیاری از مردم به این صنعت نوین گره خورده است. این نگرانی وجود دارد که خشکسالی ناشی از کاهش بارش در این استان‌ها علاوه بر ضربه‌های شدید به کشاورزی و دامداری، گردشگری منطقه را نیز با آسیب مواجه کند.
تصاویری که از صحرای ترکمن و خالد نبی منتشر شده است، جلوه نگران‌کننده‌ای از وضعیت بارش در این منطقه به نمایش گذاشته است. اما واقعیت این است که این مناطق از نظر طبیعی مختصات خود را دارند. موضوع این است که به دلیل شکل خاص خاک در صحرای ترکمن که جنس خاک رسی است و شن و سیلت فراوان دارد، رطوبت در این نوع خاک آن‌طور که باید حفظ نمی‌شود. یعنی باید در بهمن‌ماه و اسفندماه بارش بسیار مناسبی اتفاق بیفتد تا فصل بهار رویش بوته‌های یک‌ساله را در چین‌خوردگی صحرای ترکمن شاهد باشیم. در غیر این صورت چیزی شبیه به خشکسالی نشان داده می‌شود. هر چند پوشش گیاهی و علفی در این منطقه به صورت عادی حداکثر دوامی که دارد تا آغاز ماه خرداد است. بعد از خرداد همیشه منطقه خشک است. اما در سال آبی جاری چون شاهد کاهش 68درصدی بارندگی در استان گلستان و 42درصدی در استان مازندران در ماه‌های بهمن و اسفند بودیم، به همین دلیل محدوده صحرای ترکمن اکنون چنین وضعیتی دارد.
در استان‌های شمال ایران از جمله گلستان، مازندران و گیلان کشاورزان سال‌هاست با این وضعیت مواجه هستند. در پاییز و زمستان امسال شاهد بارش باران اندکی بودیم. همین مساله می‌تواند به تنش اقتصادی و اجتماعی ناشی از کاهش محصولات کشاورزی دامن بزند.
از سویی اکوتوریسم در استان گلستان و مازندران طی سال‌های اخیر رونق خوبی گرفته بود اما بعد از انتشار تصاویر از مناطقی در استان گلستان این تصور به‌وجود می‌آید که گویی این طبیعت دیگر قابل بازدید نیست. اما واقعیت این است که به دلیل همین کاهش بارش که احتمالاً موقتی است، شاهد چنین وضعیتی هستیم و برخی دیگر از مناطق هنوز شاداب و سرسبز هستند و در سال‌های آینده نیز وضعیت لزوماً به این شکل نخواهد بود. اما تنش آبی و خشکسالی اکنون وجود دارد و به باور متخصصان هواشناسی و محیط زیست، این وضعیت می‌تواند ناشی از تغییر اقلیم در استان‌های شمال ایران باشد و باید راهکارهای مقابله مناسب از سوی متولیان اجرا شود.
از سویی ضروری است که مردم نیز با مقوله تغییر اقلیم و تبعات ناشی از آن آشنا شوند و در سبک زندگی و نحوه استفاده از طبیعت سازگاری مناسبی داشته باشند. از جمله مدیریت بهتر کشاورزی و دامداری و حتی تغییر روش زندگی و کاهش وابستگی به منابع آب و خاک می‌تواند جامعه را در سازگاری با بحران اقلیمی پیش‌رو کمک کند.
