حاشینه‌نشینی فقط در تهران بحران‌ساز نیست
حاشیه سیاه
اصطلاح حاشیه‌نشین که گاهی با نام‌هایی مانند «زاغه‌نشین»، «آلونک‌نشین»، «حلبی آبادنشین»، «گودنشین» و «کپرنشین» هم شناخته می‌شود، برای نخستین بار توسط رابرت پارک؛ جامعه‌شناس آمریکایی به کار برده شد. او در مقاله «مهاجرت بشـر و انسـان حاشیه‌نشین»، درباره افراد حاشیه‌نشین چنین نظری دارد: «حاشیه‌نشینان کسانی هستند که از لحاظ فرهنگی انسـانی دورگه بوده و در زنـدگی فرهنگـی دو جمعیت متمایز قرار گرفته و زندگی می‌کنند و با هر دو گروه نیز شـریک هستند. این افراد مایل نیستند از گذشته خود بگویند و هنوز همـه ابعــــاد جامعــــه میزبــــان خود را نیز نپذیرفته‌اند.» به بیان دیگر حاشـیه‌نشـین بـه کسی گفته می‌شود که در شهر سکونت دارد ولی به هر دلیلی نتوانسته جذب نظام اقتصادی-اجتماعی شهر شود تا از امکانات و خدمات آن استفاده کند و در واقع حق توسعه این شهروندان -از حقوقی که سازمان ملل به عنوان حقوق بشر در سال 1986 تصویب کرده است- برآورده نشده و در نتیجه به حاشیه رانده و در محلات فقیرنشینی که در حاشیه شهرهای در حال توسعه، ایجاد شده، ساکن شده‌اند.
حاشیه‌نشینی همزاد مهاجرت
ظهور و پیدایش حاشیه‌نشینی که آن را از فرزندان انقلاب صنعتی اروپا می‌دانند، هم در جهان و هم در ایران را از پیامدهای مهاجرت روستاییان به شهرهای در حال توسعه می‌دانند با این همه، تمام جمعیت حاشیه‌نشین را هم مهاجران روستایی تشکیل نمی‌دهند، بخشی از آنها افرادی هستند که از سـاکنان همیشـگی شهر بـوده و بـه علـت فقـر اقتصـادی در واحـدهـای مسـکونی غیـر‌اسـتاندارد زنـدگی مـی‌کننـد. طبــق آمارهــای موجــود، از هفت میلیارد جمعیت کره زمین، یک میلیارد آن حاشیه‌نشین هستند که این جمعیت، 50 درصد جمعیت شـهری کشورهای در حال توسعه را تشکیل می‌دهند. در بعضی از شهرها این نسبت تـا 80 درصـد افـزایش می‌یابد. لازم به توجه است که با توسعه شهری و افزایش جمعیـت شـهرهای مسلط و بزرگ جهـان سـوم، منـاطق آلونـک‌نشـین و حاشیه‌نشین نیز به‌سرعت گسترش می‌یابـد.
حاشیه‌نشینان ایرانی
حاشیه‌نشینی در ایران از سال 1340 و پس از پایان اصلاحات ارضی و بر هم خوردن نظام زراعتی ایجاد شد. به این ترتیب که سیلی از مهاجران روستایی که تکه زمینی گیرشان نیامده بود جهت زندگی بهتر به سوی شهرهای بزرگ سرازیر شدند.
در یک بررسی گسترده که در سال 1351 در موسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران انجام گرفت مشخص شد که 91 درصد از سرپرستان خانواده‌های حاشیه‌نشین در تهران روستایی بوده‌اند. 72 درصد آنان قبلاً دهقان محسوب می‌شدند و 59 درصد خرده‌مالک بوده‌اند. از آن سال‌ها تاکنون حاشیه‌نشینی، رشد کرده و اکنون وضعیت به‌گونه‌ای شده که چندی پیش نریمان مصطفایی، مدیرکل دفتر توانمندسازی و ساماندهی سکونتگاه‌های غیررسمی کشور، از وجود جمعیت 11میلیونی حاشیه‌نشین در کشور خبر داد و اسماعیل زیارتی سرپرست دفتر برنامه‌ریزی و مدیریت توسعه روستایی، جمعیت حاشیه‌نشینان ایران را 10 درصد جمعیت شهری کشور اعلام کرد. این جمعیت به‌طور عمده در حاشیه استان تهران، شهر تهران، کرج، تبریز، مشهد، اردبیل، سنندج، همدان و زاهدان زندگی می‌کنند. البته در حاشیه شهرهای دیگری از کشور نیز حاشیه‌نشینان وجود دارند ولی حضور این افراد در اطراف این چند شهر پررنگ‌تر و قابل توجه‌تر است.
تهران پرحاشیه
گرچه آمار دقیقی از جمعیت حاشیه‌نشین در ایران وجود ندارد ولی با توجه به گفته‌های چندی پیش محمد‌باقر قالیباف، شهرداری تهران که 25 تا 30 درصد جمعیت تهران را حاشیه‌نشین دانسته بود و با توجه به جمعیت 5/8میلیونی تهران به نظر می‌رسد که باید بیش از دو میلیون نفر حاشیه‌نشین در اطراف تهران وجود داشته باشد.
این جمعیت در حالی وجود دارد که شهرداری تهران نیز چندی پیش درباره رشد 7/4درصدی جمعیت حاشیه تهران در کنار رشد 3/1درصدی جمعیت شهر تهران هشدار داده بود. عمده حاشیه‌نشینان تهرانی در محله‌های دروازه‌غار، لب خط، اوراق‌چی‌ها، خاک سفید و دره فرحزاد ساکن هستند. گرچه نمی‌توان به طرح یا برنامه جامع و موفقی که برای رسیدگی به وضعیت حاشیه‌نشینان تهرانی ایجاد شده باشد، اشاره کرد ولی چه از سوی نهادهای رسمی و چه از سوی انجمنی مردم‌نهاد تلاش‌هایی برای رسیدگی به وضعیت آموزش و بهداشت بخشی از حاشیه‌نشینان تهرانی شده است. در این زمینه می‌توان به تلاش‌های انجمن حمایت از حقوق کودکان اشاره کرد که با تاسیس خانه‌های کودک اقدام به آموزش کودکان بی‌شناسنامه و غالباً مهاجری می‌کردند که امکان ثبت‌نام و آموزشی رسمی در ایران را نداشتند. البته به دنبال بیانات چندی پیش مقام معظم رهبری بنا بر این شده است که همه کودکانی که به سن قانونی می‌رسند، حتی مهاجران بی‌شناسنامه نیز امکان آموزش در مدارس ایران را داشته باشند. این شرایط تازه، به کودکان مناطق حاشیه‌نشین اجازه حضور در مدارس را خواهد داد.
علاوه بر بحث آموزش، چندی پیش دکتر علی جعفریان، رئیس دانشگاه علوم پزشکی تهران، اظهار کرد: این دانشگاه برای اجرای دستورات رئیس‌جمهور مبنی بر ویزیت جهادی در مناطق حاشیه‌ای تهران، اقدام به اجرای این برنامه کرده است و اولین مرحله از این طرح در اسفند‌ماه سال گذشته انجام گرفت و در خردادماه سال جاری نیز مرحله دوم این طرح در مناطقی از حاشیه‌های تهران که از امکانات تشخیصی و درمانی کافی برخوردار نیستند، اجرا شد.
گفتنی است که علاوه بر شهر تهران، مناطق حاشیه‌ای در پاکدشت، قیام‌دشت، احمدآباد، حسن‌آباد، خلیج، بادامک و رامینک، که در حاشیه استان تهران قرار دارند، وجود دارند که عمدتاً محل سکونت اتباع مهاجر کشورهای همسایه شرقی مانند پاکستان و افغانستان است.
حاشیه‌نشینی میلیونی در مشهد
از تهران که بگذریم، یکی از شهرهایی که اوضاع حاشیه‌نشینی در آن وخیم به نظر می‌رسد، مشهد است. مشهدی که بزرگ‌ترین کلانشهر مذهبی جهان است و عنوان پایتخت معنوی ایران و دومین کلانشهر کشور را هم دارد. بررسی‌ها نشان داده است در مشهد به ازای هر سه نفر یک نفر حاشیه‌نشین وجود دارد! و در واقع از جمعیت نزدیک به سه میلیون‌نفری این شهر بیش از یک میلیون نفر آن حاشیه‌نشین هستند. حسن موسوی‌چلک؛ رئیس انجمن مددکاران ایران، چندی پیش اظهار کرده بود: اهمیت بحث حاشیه‌نشینی در مشهد جایی به چشم می‌آید که بدانیم در جمعیت هفت‌میلیاردی کره زمین از هر هفت نفر، یک نفر در حاشیه شهرها زندگی می‌کند ولی متاسفانه این میزان در مشهد به یک‌سوم می‌رسد.
سید‌جلال فیاضی، عضو شورای شهر مشهد نیز در مقایسه حاشیه‌نشینی مشهد با کل ایران، بیان کرده است: متوسط حاشیه‌نشینی در کلانشهرها ۱۶ درصد جمعیت است اما مشهد، ۳۰ درصد جمعیت حاشیه‌نشین دارد. همچنین اصغر حاتمی، کارشناس شهری در ارتباط با دلایل حاشیه‌نشینی در شهر مشهد اظهار کرده است: حاشیه‌نشینی شهر مشهد حاصل الحاق بدون کارشناسی روستاها به شهر است. وجود نگاه غیرکارشناسانه به تقسیمات کشوری و شهرسازی بدون توجه به زیرساخت‌ها و همچنین مهاجرت اتباع خارجی نیز مزید بر علت شده است. البته مسوولان شورای شهر نیز در جهت بهبود بخشیدن به وضعیت حاشیه‌نشینی در شهر مشهد تلاش‌هایی کردند چنانچه شورای چهارم شهر مشهد با شعار ساماندهی حاشیه شهر روی کار آمده بود و در این راستا کمیسیون حاشیه شهر را نیز تشکیل داد و امروز نیز ۵۰ درصد از بودجه عمرانی و فضای سبز شهرداری مشهد در مناطق حاشیه شهر هزینه می‌شود. از بحث مشهد که بگذریم بد نیست بدانیم حاشیه‌نشینی در دیگر شهرهای خراسان رضوی نیز وجود دارد. از جمله این شهرها می‌توان به سبزوار، تربت حیدریه و نیشابور اشاره کرد که بعد از مشهد به ترتیب بیشترین حاشیه‌نشین را در استان دارند و رتبه‌های ۲۲، ۳۳ و
۳۵ حاشیه‌نشینی کشور را به خود اختصاص داده‌اند.
حاشیه‌نشینی در تبریز
تبریز بـه دلیل جای دادن بسیاری از کارخانجات مادر و بـزرگ صنعتی در خـود و نیـز وجـود بـیش از 600 شـرکت قطعه‌ساز در آن، یکی از مهم‌ترین شهرهای مهاجرپذیر ایران محسوب می‌شود کـه نتیجـه آن بـروز حاشـیه‌نشینی است. چندی پیش، شهرداری تبریز اعلام کرد از جمعیت 5/1 میلیون‌نفری این شهر، حدود 450 نفر حاشیه‌نشین زندگی می‌کنند. در واقع یک‌سوم جمعیت تبریز نیز مانند مشهد محل اسکان حاشیه‌نشینان است. به این منظور نیز، چندی پیش شهرداری تبریز پروژه ۲۲۰ واحدی را برای اسکان ۱۵۰۰ نفر از حاشیه‌نشینان تبریز آغاز کرد. این پروژه که با اعتبار ۱۵۰ میلیارد ریال به صورت پایلوت در منطقه ارم اجرا می‌شود، شامل ۱۰ بلوک ۲۲ واحدی در مرحله نخست است.
البته با توجه به آمار بالای حاشیه‌نشینی در این شهر، به نظر می‌رسد پروژه مذکور کوچک و پاسخگوی عظیم حاشیه‌نشینان در تبریز نیست. البته در این زمینه نیز محبوب عبدالله‌پور، معاون فنی و عمرانی شهردار تبریز در این زمینه از همکاری نکردن دستگاه‌های اجرایی با شهرداری تبریز در رفع معضل حاشیه‌نشینی انتقاد و اظهار کرده بود که از همه دستگاه‌های عمرانی از قبیل استانداری، فرمانداری و اداره کل راه و شهرسازی در خصوص کمک به برطرف کردن مشکل حاشیه‌نشینی انتظار همکاری می‌رود.
مهاجران خارجی در اصفهان
برآوردها نشان داده از جمعیت دو میلیون‌نفری اصفهان، قریب به 400 هزار نفر، حاشیه‌نشین هستند. پیشتر شهرداری اصفهان، به دنبال اجرای طرحی برای ایجاد کمربند سبز در اطراف اصفهان بود که به موجب آن بتواند، جلوی حاشیه‌نشینی در اطراف اصفهان را بگیرد ولی برای این کار موفق نشد و این طرح به نتیجه خاصی نرسید. اکنون ولی از اصفهان خبرهایی مبنی بر ایجاد امکانات برای بهداشت، آموزش و... حاشیه‌نشینان به گوش می‌رسد.
غلامحسین صدری، رئیس مرکز بهداشت اصفهان نیز، در فروردین‌ماه سال جاری از عزم مرکز بهداشت اصفهان برای زیر پوشش قرار دادن 400 هزار نفر حاشیه‌نشین اصفهانی خبر داد و گفت: اعتبارات لازم در این زمینه به صورت مستقل از وزارتخانه داده شده و سال گذشته بالغ بر 40 میلیارد تومان نیز در زمینه بهداشت حاشیه‌نشینان صرف شده است. یکی از معضلات تازه حاشیه‌نشینی در اصفهان، حضور مهاجران سوری و عراقی در منطقه «حصه» اصفهان است. یاراحمدی، مسوول بسیج خواهران منطقه حصه در گفتوگو با مهر به شناسایی یک هزار و ۱۰۰ کودک بی‌هویت در منطقه حصه اشاره می‌کند و می‌افزاید: بسیاری از کودکان این منطقه هویت مشخصی نداشته و شناسنامه ندارند. گزارش میدانی یکی از خبرگزاری‌ها، از منطقه حصه نشان داد ساکنان این منطقه از حضور مهاجران در این منطقه عاصی هستند و می‌گویند این مهاجران، جرم و فساد را در این منطقه افزایش داده‌اند و امنیت موجود در حصه اصفهان را به زیر صفر رسانده‌اند.
طرح ناکام توانمندسازی حاشیه‌نشینان در همدان
جمعیت حاشیه‌نشین همدان، نیز با شیب قابل توجهی در حال افزایش است. چنانچه در سال ۸۵ جمعیت حاشیه‌نشین همدان در حدود ۱۰۱ هزار نفر بود که اکنون بنا بر گفته حمیدرضا طبی‌مسرور، معاون برنامه‌ریزی و عمرانی فرماندار همدان، این میزان به 200 هزار نفر رسیده است و در منطقه‌ای 70 خانوار حاشیه‌نشین در همدان به 700 خانواده تبدیل شده‌اند. رضا میرزایی، عضو شورای شهر همدان نیز جمعیت حاشیه‌نشین همدان را یک‌چهارم کل جمعیت همدان دانسته و گفته است: هم‌اکنون ۹ منطقه حاشیه‌نشین در شهر همدان وجود دارد که ساخت‌وسازهای غیر‌اصولی در معابر مانع ارائه خدمات به خصوص در مواقع بحرانی به این مناطق شده است.
حل مشکل حاشیه‌نشینی استان همدان از سال 83 و در جریان سفر مقام رهبری به همدان آغاز شد و یک ستاد توانمندسازی برای حل مشکلات حاشیه‌نشینی در همدان تشکیل شد که فعالیت خود را در قالب طرح توانمندسازی، در سال 85 آغاز کردند. محمد‌علی محمدی معاون برنامه‌ریزی و امور عمرانی فرماندار همدان، چندی پیش اظهار کرد برای اجرای پروژه‌های توانمندسازی اصفهان تاکنون ۵۶ میلیارد و ۸۲۱ میلیون تومان اعتبار از سوی دستگاه‌های مختلف از جمله اداره برق، آب، مخابرات، کمیته امداد، شرکت گاز و... هزینه شده که رقم قابل توجهی برای بهسازی این مناطق بوده است. با این حال افزایش دو برابری جمعیت حاشیه‌نشین در این مناطق نیز نشان می‌دهد این ستاد و این طرح‌ها، برای حل مشکل حاشیه‌نشینی در همدان چندان موفق نبوده‌اند.
دیدگاه تان را بنویسید