انحراف در آسمان

در ماه دسامبر در مدرسه ابتدایی آتنان در استان هبی (Hebei) نزدیک پکن دمای هوا به زیر صفر رسید. هم داخل و هم خارج از ساختمان مدرسه هوا بسیار سرد بود. معلمان مجبور شدند کلاس درس کودکان شش‌ساله را در زمین بازی برگزار کنند چراکه آنجا حداقل آفتابی بود. کلاس‌ها قابل استفاده نبودند چون دولت محلی آبگرمکن‌های زغال‌سنگی را به دلایل زیست‌محیطی برداشته اما هنوز سیستم گرمایشی جایگزینی نصب نکرده بود. از این‌گونه حوادث چندین مورد در شمال چین روی داد. روستاییان در استان شانژی می‌گویند بخاری‌های زغال‌سوز آنها را گرفته‌اند اما لوله‌های انتقال گاز هنوز از راه نرسیده‌اند. به‌تازگی جمله جدیدی بر در و دیوار شهر به چشم می‌خورد: اگر زغال‌سنگ بسوزانید شما را در بازداشتگاه ملاقات خواهیم کرد. مقامات شمال چین به منظور کنترل آلودگی هوا محدودیت اضطراری شدیدی را تا اواسط ماه مارس آینده وضع کرده‌اند.

 آلودگی هوا در فصل زمستان شدت بیشتری پیدا می‌کند. در 26 شهر از جمله پکن و تیان جین مقامات وعده داده‌اند که سیستم‌های گرمایشی زغال‌سوز را با سیستم‌هایی که از برق یا گاز استفاده می‌کنند جایگزین سازند. قرار بود این طرح سه میلیون خانوار را تحت پوشش قرار دهد اما مقامات نتوانستند کار را به موقع تکمیل کنند و در یک تغییر موضع گردشی مقرر کردند ظرف پنج سال هر شهر مقدار معینی از مصرف زغال‌سنگ خود را کاهش دهد. به عنوان مثال این کاهش مصرف در پکن 50 و در تیان‌جین 19 درصد است. 

در این طرح ساخت تاسیسات جدید زغال‌سوز ممنوع شد هرچند تاسیسات قدیمی مجازند همچنان به کار ادامه دهند. همزمان باید استفاده از فیلترها و پاک‌کننده‌ها سرعت گیرد. به نظر می‌رسد این طرح موثر باشد. میزان آلاینده‌هایی با قطر 5 /2 میکرون یا کمتر (5 /2 کشنده‌ترین نوع است) از 100 میکروگرم در هر مترمکعب در سال 2013-2012 در پکن به حدود 75 میکروگرم در سال 2016 رسید. این تغییر را می‌توان با پاکسازی هوای لندن در دهه 1950 مقایسه کرد. طبق گزارش گروه فشار محیط زیستی گرین پیس (Green Peace)، این اقدام باعث شد در سال 2016 از 160 هزار مورد مرگ پیشرس جلوگیری شود. 

اما بهبود تراکم آلاینده‌های 5 /2‌میکرونی در سال 2017 متوقف شد و سطح آن ثابت ماند. در این زمستان مردم در دوره‌هایی شاهد آسمان پاک بودند اما تعداد روزهای بد در مقایسه با سال 2016 بیشتر بود. روزهایی که دود و مه خفه‌کننده است و سطوح ذرات 5 /2میکرونی به بالای 300 می‌رسد. سطح میانگین سالانه همچنان 25 درصد بیشتر از هدف طرح ملی و بسیار بالاتر از سطوحی است که در شهرهای بزرگ کشورهای غربی دیده می‌شود لذا اعمال اقدامات اضطراری اجتناب‌ناپذیر است.

اما چرا ممنوعیت‌ها در ابتدا موفق و سپس ناکارآمد بودند؟ چندین دلیل می‌توان بیان کرد. اول، این اقدامات زمانی موثرتر بودند که تحولات اقتصادی چین را به مکان سبزتر و پاک‌تری تبدیل کرده‌ بود. به عنوان مثال در سال‌های 2016-2013 ترکیب تولید ناخالص داخلی از صنایع سنگین و زیرساخت‌ها به سمت خدمات کشیده شد اما در سال 2017 دولت نگران شد مبادا اقتصاد دچار کندی شود و بنابراین اجازه داد هزینه‌های زیرساختی افزایش یابد. زیرساختارها آلودگی زیادی ایجاد می‌کنند چون سیمان و فولاد زیادی در ساخت‌وسازها به‌کار می‌رود. وقتی این اتفاق افتاد سیاست‌های فرمان و کنترل کاری نمی‌توانستند انجام دهند. به جز آنکه تلاش کنند جلو تصاعدها را بگیرند. 

برخی اقدامات فقط در صورتی به تغییر رفتار صنایع آلاینده می‌انجامند که برای همیشه و به صورت پایدار اجرا شوند. بسیاری از کارخانه‌های فولاد و معادن زغال‌سنگ چین (به‌ ویژه آنهایی که به بخش خصوصی تعلق دارند) در ماه‌های قبل از اعمال محدودیت‌ها تولید خود را به حداکثر رساندند و پس از رفع محدودیت‌ها دوباره همان را تکرار کردند. ویژگی توقف-شروع ممنوعیت‌ها اثربخشی آنها را کاهش داد. سوم، ممنوعیت احتمالاً در چین بهتر از دیگر نقاط جواب می‌دهد. در این کشور اکثر صنایع آلاینده شرکت‌های دولتی بزرگ هستند بنابراین دولت به سادگی می‌تواند آنها را کنترل کند. همچنین دولت خودکامه چین می‌تواند دستورهای مستبدانه محکمی صادر کند که در برخی موارد اثراتی مانند وضعیت دانش‌آموزان دبستان آتنان دارد. تلاش‌های رئیس‌جمهور شی جین پینگ برای وادار ساختن دولت‌های محلی به پیروی از دستورات دولت مرکزی مقاومت‌های اندک گذشته در سطوح پایین را به پیروی کامل و مشتاقانه تبدیل کرد. چین دو مزیت دیگر نیز دارد. بیش از نیمی از آلودگی هوا به خاطر نیروگاه‌های زغال‌سوز است که به آن معناست که با تمرکز بر این موضوع دولت می‌تواند آلودگی را به میزان زیادی کاهش دهد در حالی که در هند آلودگی بیشتر از سوزاندن مزارع پس از برداشت محصول ناشی می‌شود و کنترل زیادی بر آن نیست. برخلاف دیگر کشورهای در حال توسعه، چین سرمایه‌گذاری زیادی را در زمینه پایش و اندازه‌گیری آلودگی انجام داده است. سرانجام، نظام فرمان و کنترل در کشوری مناسب است که نیازی به توجیه هزینه‌ها ندارد. سازمان هوای پاک چین در سال 2015 برآورد کرد که هزینه‌های سرمایه‌گذاری طرح اقدام ملی در استان‌های پکن، تیان جین و هبی به تنهایی 250 میلیارد یوآن (38 میلیارد دلار) می‌شود. این میزان به غیر از هزینه فرصتی است که تعویق چندماهه پروژه‌های ساخت‌وساز یا تعطیلی برخی از کارخانه‌های ذوب‌آهن ایجاد می‌کند. اما کنترل‌های زیست‌محیطی از هر نوعی که باشند پرهزینه هستند. به عنوان مثال برنامه انرژی پاک در آلمان که برای سوخت‌های سبز یارانه می‌دهد 60 میلیارد یورو در سال 2015 هزینه داشت در حالی که تصاعد کربن در آلمان از سال 2010 کاهشی نداشته است. 

حداقل در چین میزان آلاینده‌های هوا به مدت پنج سال کمتر می‌شود و مزایای آن به شکل پیشگیری از مرگ‌ومیر ملموس و واقعی است. اکنون دولت باید نشان دهد که این مزایا سال‌ها ادامه خواهند یافت بدون آنکه کودکان در فضای بیرون از سرما بلرزند.