درکمان از فساد چقدر است؟

فساد مالی و رشوه‌خواری یکی از پدیده‌های شایع در سطح جهان است که از دیرباز و همزاد با پیدایش نخستین شکل‌های دولت و حکومت‌داری وجود داشته است. بررسی‌های اقتصادی انجام شده در سال‌های اخیر به روشنی ثابت می‌کند که فساد یکی از ترمزهای مهم رشد اقتصادی است. یکی از مشهورترین و معتبرترین شاخص‌ها برای محاسبه فساد، شاخص ادراک فساد (Corruption Perceptions Index = CPI) است که هر ساله توسط سازمان شفافیت بین‌المللی (Transparency International) تهیه و منتشر می‌شود.

شاخص ادراک فساد چیست؟

شاخص ادراک فساد، کشورها را بر اساس میزان ذهنیت و تصوری که جامعه نسبت به فساد در بخش عمومی دارد رتبه‌بندی می‌کند. این یک شاخص ترکیبی است که با استفاده از مجموعه‌ای از نظرسنجی‌های جمع‌آوری شده توسط سازمان‌های معتبر محاسبه می‌شود. شاخص ادراک فساد بازتاب‌ دهنده دیدگاه‌ کارشناسانی است که در کشور یا منطقه‌ی مورد ارزیابی زندگی و کار می‌کنند.

فساد چیست و چگونه با شاخص ادراک فساد اندازه‌گیری می‌شود

فساد را سوء‌استفاده از قدرت مقامات عمومی در جهت کسب منافع خصوصی تعریف می‌کنند. این تعریف مورد استفاده سازمان شفافیت بین‌المللی است که برای هر دو بخش دولتی و خصوصی به‌کار می‌رود. شاخص ادراک فساد بر فساد در بخش دولتی یا فسادی که مقامات دولتی، کارمندان دولت یا سیاستمداران  با آن درگیر هستند تمرکز دارد. منابع اطلاعاتی مورد استفاده برای تدوین شاخص شامل پرسش‌های مربوط به سوء استفاده‌ از قدرت دولتی است و به رشوه‌خواری مقامات دولتی و زدوبندها در خریدهای دولتی، اختلاس از بودجه عمومی و مقولاتی می‌پردازد که به بررسی قدرت و اثربخشی تلاش‌های ضد‌فساد در بخش عمومی مربوط می‌شود. 

چرا شاخص ادراک فساد تنها متکی بر تصور و ذهنیت است

فساد در یک تعریف کلی شامل فعالیت‌های غیرقانونی است که عمدتاً از طریق رسوایی، تفحص یا پیگرد قانونی افشا می‌شود. بنابراین ارزیابی میزان مطلق فساد در کشورها بر اساس داده‌های موثق تجربی کار دشواری است. تلاش‌های موردی برای روشن ساختن میزان فساد مانند مقایسه رشوه‌های گزارش‌شده، تعداد پیگردهای قانونی یا موارد دادگاهی را که به‌طور مستقیم به فساد مربوط است، نمی‌توان به‌عنوان شاخص‌های قطعیِ سطوح فساد پذیرفت. چنین آمارهایی بیشتر نشان می‌دهند که دادستان‌ها، دادگاه‌ها یا رسانه‌ها در بررسی و افشای فساد چقدر موفق بوده‌اند. یک روش قابل‌اعتماد که بتوان داده‌های قابل‌مقایسه‌ بین کشوری تهیه کرد، به‌دست ‌آوردن ذهنیت‌ جامعه نسبت به فساد است.

 منابع داده‌ها برای شاخص ادراک فساد

شاخص ادراک فساد سال 2011 با استفاده از 17 ارزیابی توسط 13 نهاد یا سازمان محاسبه شده است. اطلاعات مورد استفاده برای این شاخص در فاصله دسامبر 2009 و سپتامبر 2011 جمع‌آوری شد. این نهادها یا سازمان‌ها عبارتند از: بانک توسعه آفریقایی، بانک توسعه آسیایی، بنیاد برتلزمن، واحد اطلاعات نشریه اکونومیست، خانه آزادی، چشم‌انداز جهانی، کتاب سال رقابت‌پذیری جهانی، موسسه مشاوره ریسک اقتصادی و سیاسی، راهنمای بین‌المللی مخاطره کشورها، سازمان شفافیت بین‌المللی (نظرسنجی پرداخت رشوه)، بانک جهانی، مجمع جهانی اقتصاد و پروژه عدالت جهانی.

برخی از پرسش‌هایی که در نظرسنجی‌های سازمان‌های مختلف پرسیده می‌شود:

پرسش‌های بنیاد برتلزمن 

به نظر شما تا چه حد جلوی سوءاستفاده مقامات دولتی از موقعیت خود برای منافع شخصی گرفته می‌شود؟ مقامات دولتی که از موقعیت‌های خود سوءاستفاده می‌کنند تا چه اندازه تحت پیگرد قانونی قرار گرفته یا جریمه می‌شوند؟ دولت تا چه اندازه موفق به مهار فساد شده است؟

پرسش‌های واحد اطلاعات نشریه اکونومیست

آیا در دولت رویه‌های روشن و پاسخگویانه‌ای جهت تخصیص و استفاده از منابع عمومی وجود دارد؟ آیا وزرا یا مقامات دولتی از بودجه عمومی برای مقاصد شخصی یا سیاسی حزبی اختلاس می‌کنند؟ آیا بودجه‌های اختصاصی وجود دارد که هیچ پاسخگویی در قبال مصرف آنها وجود نداشته باشد؟ آیا سوءاستفاده‌های کلی از منابع عمومی دیده می‌شود؟ آیا ارتقا در دولت بر اساس شایسته‌سالاری است یا بیشتر مقامات مستقیماً توسط دولت منصوب می‌شوند؟ آیا نهادی مستقل جهت حسابرسی مدیریت مالیه عمومی وجود دارد؟ آیا قوه قضائیه مستقل و باقدرتی وجود دارد تا وزرا یا مقامات دولتی را به خاطر سوءاستفاده محاکمه کند؟ آیا سنت پرداخت رشوه برای گرفتن قراردادها و کسب سود و امتیاز وجود دارد؟

پرسش‌های خانه آزادی

آیا دولت طرح‌های موثر مبارزه با فساد را اجرا کرده است؟ آیا دولت از مقررات اداری بیش از حد، الزامات افراطی به ثبت رساندن و سایر کنترل‌هایی که موجب افزایش فرصت‌های فساد می‌شود آزاد است؟ آیا قوانین کافی که برای افشای مالی و تضاد منافع لازم است، وجود دارد؟ آیا فرصت‌های شغلی و قراردادهای دولتی به اطلاع عموم می‌رسد؟آیا دولت فرآیند اداری یا قانونی موثر (به‌ویژه فرآیند به‌دور از تبعیض علیه مخالفان سیاسی)، برای مبارزه با فساد و رسیدگی و پیگیری فساد مقامات دولتی و کارمندان دولت  را اجرا می‌کند؟ آیا افشاکنندگان فساد، کوشندگان ضدفساد، ماموران تحقیق و روزنامه‌نگاران، از حمایت‌های قانونی برخوردار هستند تا نسبت به گزارش‌دهی موارد رشوه و فساد احساس امنیت کنند؟

پرسش‌‌های مشاوره ریسک سیاسی و اقتصادی

تصور می‌کنید فساد در پست‌های زیر تا چه اندازه مشکل جدی باشد؟

رهبران سیاسی در سطح ملی  / رهبران سیاسی در سطح شهری و دیگر سطوح محلی  / کارمندان دولتی در سطح ملی  / کارمندان دولتی در سطح شهری

تصور می‌کنید فساد تا چه اندازه مشکل تاثیرگذار بر نهادهای زیر باشد؟

اداره پلیس / نظام دادگاه‌ها / گمرکات / اداره مالیات / ادارات مجوزدهی دولتی / نهادهای بازرسی / ارتش

پرسش‌های سازمان شفافیت بین‌المللی

به نظر شما، درخواست یا قبول رشوه توسط مقامات دولتی تا چه حد در این کشور رایج است؟ به نظر شما، سوءاستفاده از بودجه‌ عمومی برای کسب منافع خصوصی تا چه حد در این کشور رایج است؟

پرسش‌های مجمع جهانی اقتصادی

در کشور شما در ارتباط با موارد زیر، تا چه حد پرداخت‌های اضافی فاقد مدارک قانونی یا رشوه توسط بنگاه‌ها رایج است: الف- صادرات و واردات  ب- ارائه خدمات عمومی   ج- پرداخت مالیات سالانه  د- اعطای قراردادهای دولتی و صدور مجوز  ه- صدور احکام قضایی در کشور شما تا چه حد انحراف بودجه عمومی به سوی شرکت‌ها، افراد یا گروه‌ها به علت فساد رایج است؟ 

چه تفاوتی بین رتبه‌ کشور یا منطقه و امتیاز آن وجود دارد

امتیاز هر کشور در مقیاس از صفر تا 10 به دست می‌آید که میزان درک جامعه از فساد بخش دولتی را نشان می‌دهد. امتیاز صفر یعنی  آن کشور بسیار فاسد و امتیاز 10 یعنی بسیار پاک ملاحظه می‌شود. رتبه‌ هر کشور موقعیت آن را نسبت به دیگر کشورها نشان می‌دهد. رتبه‌ یک کشور به‌سادگی می‌‌تواند تغییر کند چرا که کشورهای جدیدی وارد این شاخص شده یا کشورهای دیگری حذف می‌شوند.

جایگاه ایران در بین کشورهای منتخب

در جدول زیر شاخص ادراک فساد برای شش کشور منتخب ایران، عربستان سعودی، ترکیه، مصر، اندونزی و کره جنوبی در دو سال اخیر آورده شده است. همان گونه که مشاهده می‌شود با وجود بهبود امتیاز و رتبه ایران در سال 2011 نسبت به سال پیش از آن، در بین این کشورها، رتبه مناسبی ندارد. امتیاز کشورهای عربستان، ترکیه و مصر در سال 2011 نسبت به سال قبل کاهش، کره جنوبی بدون تغییر و اندونزی افزایش داشته است.