آغاز پیش‌خوری

جنگ یکی از واژه‌های نامانوس در مقابل کلمه صلح و دوستی قرار دارد که در صورت وقوع، مخرب و ویرانگر است. حاصل جنگ اگرچه می‌تواند به نفع کشور یا کشورهایی یا به ضرر بعضی دیگر باشد، فی‌الواقع بیانگر عدم تفاهم در بین جوامع و موجب خسارات و هزینه‌های مادی و معنوی بسیاری برای همنوعان در طول دوران حیات بشری بوده است. واژه جنگ با کشتار، تخریب، از بین رفتن تمدن‌ها و کاهش رفاه اجتماعی بسیاری از مردم درگیر برای نسل‌های متوالی همراه است.

قابل درک است که با تحولات پی‌درپی و افزایش دانش و گسترش تکنولوژی، سطوح درگیری بین جوامع انسانی و به‌طور اخص فضای جنگی، سطح و میزان خسارات نیز دچار تغییر چشمگیری شده است. «جنگ علاوه بر ابعاد نظامی و سیاسی که به‌طور معمول به آن پرداخته می‌شود، دارای جنبه‌های متعدد دیگری است و تاثیر فراوانی در سایر بخش‌ها ازجمله اجتماع، فرهنگ و اقتصاد دارد».1جنگ هشت‌ساله که با عناوین دفاع مقدس، جنگ تحمیلی یا جنگ حق علیه باطل و مانند آن در کشورمان یاد می‌شود، نهایتاً به صلح انجامید و موجب خسارت‌های تاریخی کشور در زمینه‌های گوناگون شده است. بدون ورود به علت شکل‌گیری جنگ بین ایران و عراق و اثرات آن در سایر بخش‌ها، یادآوری رشادت‌های قاطبه مردم شریف ایران برای دفاع از ایران عزیز، غرور‌آفرین است. در این نوشته نگارنده تلاش می‌کند تا وضعیت نظام بازنشستگی کشور را با تمرکز بر سازمان تامین اجتماعی ایران در آن دوران تحلیل کند.

وضعیت نظام بازنشستگی در دوران جنگ

بی‌شک در زمان جنگ تلاش‌های دشمن انهدام و نابودی زیرساخت‌ها و ظرفیت‌های اقتصادی و کاهش توانایی‌های مالی است. می‌توان دریافت که ناکارآمد کردن اقتصاد و نظام بازنشستگی ایران در دوران جنگ تحمیلی یکی از اهداف مهم دشمن متجاوز بوده که مدیریت جهادی مورد نیاز این دوران با پشتیبانی مردم و تامین مایحتاج ضروری عموم و با اعتماد به‌وجود آمده حداکثری بین نظام و ملت، سبب آرامش مدیران جامعه جهت پیشبرد امورو حمایت مثال‌زدنی مردم از دولت سیاسی وقت جهت دفاع از کیان ملی شد.

اما مهم‌ترین آسیب نظام بازنشستگی در زمان جنگ، درگیر شدن مستقیم و غیر‌مستقیم منابع مالی و انسانی نظام بازنشستگی در مقوله جنگ و هدر‌رفت آنها بوده است. از دست رفتن فرصت سرمایه‌گذاری بهینه در صندوق‌های بازنشستگی و عدم گسترش و توسعه بیمه‌ای از سایر نتایج ناگوار این پدیده نامیمون بوده و این درحالی است که سازمان تامین اجتماعی در آن دوره به علت شرایط ساختاری (البته سنجه‌های بیمه‌ای نسبت به وضعیت فعلی خیلی نگران‌کننده نبوده است) با توجه به نسبت منابع به مصارف و میزان نقدینگی در دسترس در دوره رونق (قبل از بلوغ) قرار داشته است.

با وجود جنگ و شرایط خاص آن، بنای استفاده مناسب از تمامی ظرفیت‌ها جهت حفظ پایداری مالی-‌‌اقتصادی با بهره‌گیری از نقدینگی موجود سازمان تامین اجتماعی در مباحث سرمایه‌گذاری یکی از دستاوردهای مدیریتی آن دوران بوده است. «مطابق صورت‌های مالی سازمان تامین اجتماعی تا قبل از سال ۱۳۶۰ درآمدهای حاصل از سرمایه‌گذاری صفر منظور شده و از این مبلغ درآمدی وجوهی به ذخایر سازمان تامین اجتماعی واریز نشده و از طرفی راکد ماندن ذخایر به علت فقدان سرمایه‌گذاری همان‌طور که در طول اجرای سیاست‌های تعدیل ساختاری مشاهده شده ارزش واقعی خود را از دست داده (است). با این حال به منظور حفظ ارزش ذخایر به منظور انجام تعهدات آتی برای اولین بار در تاریخ شکل‌گیری تامین اجتماعی در سال ۱۳۶۵ یک شرکت سهامی خاص با سرمایه اولیه ۲۰ میلیارد ریال تاسیس شد که امروزه یکی از بزرگ‌ترین نهادهای سرمایه‌گذاری کشور محسوب می‌شود.»2

از سوی دیگر نمی‌توان به تحلیل دوره مذکور پرداخت و چند موضوع مهم را نادیده انگاشت. در اوایل انقلاب و در زمان شروع جنگ، نگاه عمومی به سازمان از نظر شرعی دارای شبهه و تردید بوده که با تلاش مدیران وقت و با تایید مراجع دینی این مشکل برطرف شد. مشکل بعدی در آن دوره که متاسفانه به میزانی تاکنون نیز ادامه دارد برداشت گروهی از نخبگان سیاسی و متاسفانه عده‌ای از عموم مردم بر پولدار دانستن بی‌حد و حصر سازمان است که این برداشت غیر‌حرفه‌ای و ساده‌انگارانه در تصمیم‌گیری و تصمیم‌سازی مدیران ارشد مرتبط در قوای سه‌گانه در خصوص سازمان و همچنین میزان همراهی مردم (شرکای اجتماعی) با برنامه‌های سازمان در جهت اجرای دقیق مقررات و انجام اصلاحات خاص این‌گونه سیستم‌ها اثر خوبی نداشته است. مبحث دیگر مدیریت بر سازمان است.

در دوره جنگ مدیران عالی و مدیران میانی از نیروهای وفادار به انقلاب گزینش می‌شدند. این موضوع به علت شرایط جنگی کشور و شور انقلابی مختص اوایل انقلاب و ضرورت‌های حاصله به شکلی بوده که با بازنشستگی پیش از موعد تعداد زیادی از کارکنان در سطوح گوناگون که کوله‌باری از دانش تخصصی و اجرایی را به همراه داشته‌اند همراه شد، این اتفاق دولت را ناگزیر به استفاده از نیروهای جوانی کرد که متعاقباً موجب شکل‌گیری نسل جدیدی از مدیران در سازمان شد. نکته دیگر نیز به ساختار مدیریتی سازمان بر‌می‌گردد. این سازمان دارای هیات‌مدیره‌ای است که ترکیب آنها در شورای عالی تامین اجتماعی از نمایندگان کارگران و کارفرمایان و دولت انتخاب می‌شد. بی‌شک تضاد منافع در شورای مذکور در موارد گوناگون وجود داشته است و این را می‌توان طبیعی تلقی کرد. این مطلب را استاد ارزشمند دکتر مهدی کرباسیان از صاحبنظران برجسته تامین اجتماعی و مدیرعامل اسبق سازمان به زیبایی تبیین کرده‌اند:

«در همان مقطع، بر سر مدیریت سازمان تامین‌ اجتماعی نیز اختلاف‌نظر زیادی وجود داشت. گروه‌های کارگری که بیشترین بیمه‌شدگان را تشکیل می‌دادند و وزارت کار حامی آنها بود، خود را صاحبان اصلی سازمان تامین ‌اجتماعی می‌دانستند.

از طرف دیگر وزارت بهداری وقت که متولی درمان کشور بود، سازمان تامین ‌اجتماعی را به دلیل خدمات درمانی که ارائه می‌داد، زیر سیطره خود می‌خواست. پس دو تفکر وجود داشت، یکی تفکر وزارت کار و کارگران بیمه‌شده که به دنبال افزایش رفاه برای کارگران بودند و دیگری تفکر وزارت بهداری که به دنبال توسعه خدمات درمانی بود. دولت نیز که در این میان باید نقش میانجی را ایفا می‌کرد، بیشتر از کارگران حمایت می‌کرد و این مسائل موجب شده بود سازمان نتواند ثبات و اقتدار لازم را داشته باشد. مرحوم دکتر غرضی که در آن موقع مدیرعامل تامین ‌اجتماعی بود، تلاش زیادی می‌کرد که اقتدار سازمان را حفظ کند و معتقد بود منابع سازمان تامین ‌اجتماعی حق‌الناس است و دولت نباید به آن ورود کند. به هر صورت، این روند ادامه داشت و می‌توان گفت در آن دوران، سازمان هیچ وقت نتوانست به‌طور وسیع به سرمایه‌گذاری بپردازد. البته چند مورد سرمایه‌گذاری کوچک انجام شده بود. مثلاً می‌گفتند سازمان تامین ‌اجتماعی کشتی خریده یا به ارگان‌های دیگر وام داده است.

از طرفی در آن موقع نمایندگان کارگری گله می‌کردند که چرا سازمان به جای اینکه به کارگران وام بدهد، مثلاً کشتی خریده است و.... بنابراین می‌توان گفت درک مشترک و مناسبی بین جامعه کارگری و مدیریت سازمان تامین ‌اجتماعی و دولتمردان برای اصل سرمایه‌گذاری با نگاه بلندمدت وجود نداشت. از طرف دیگر در رده‌های کشوری هم بین وزارت کار و وزارت بهداری اختلافاتی وجود داشت و شورای عالی تامین ‌اجتماعی هم که ترکیبی از نمایندگان کارگری و کارفرمایی و دولت بود و ریاست آن را وزیر بهداری وقت بر عهده داشت، محل این تنش‌ها بود که به سازمان نیز راه پیدا کرد.»3

شرایط خاص جنگی و ضرورت حفظ اتحاد داخلی و مشارکت مردم در بسیج عمومی اقتضا می‌کرد که دولت نیز کارفرمایان و کارگران را تا حد امکان راضی نگه دارد، لذا رعایت اصول بیمه‌ای و مدنظر قرارگرفتن نگاه‌های صرف کارشناسی و تدوین و اجرای برنامه‌های بلندمدت مختص این‌گونه صندوق‌های بین‌النسلی نمی‌توانست در فضای بحرانی مذکور اولویت مدیریتی باشد. با وجود این در مقایسه با سایر دوران‌های پس از انقلاب، عزم راسخ دولت در پرداخت سالانه سهم حق بیمه خود، یکی دیگر از موارد قابل توجه دوره مذکور است. «در دوره جنگ، دولت به‌لحاظ اینکه قصد داشت قیمت نان و برخی کالاهای اساسی را پایین نگه دارد و نیز به صنایع و صنوفی که در تدارکات تسلیحاتی و پشتیبانی جنگ مشارکت داشتند کمک کند، حدود ۱۳۴ صنعت و صنف از جمله نانوایی‌ها را مشمول کمک دولت دانست و حق بیمه سهم کارفرمایی این کارگاه‌ها را برعهده گرفت که هنوز آثار این امر وجود دارد و تعدادی از کارگاه‌های مزبور هنوز هم از این کمک برخوردار می‌شوند و این ارقام به‌عنوان بدهی دولت به سازمان منظور شده و می‌شود. استقراض پنج ‌میلیارد‌تومانی دولت از سازمان تامین اجتماعی برای مخارج جنگ نیز یکی از اقدامات دولت دوران جنگ بود که بعدها بخشی از آن از طریق تبصره ۸۲ و واگذاری املاک و سهام تادیه شد و بخشی نیز به حساب بدهی‌های دولت به سازمان منظور شده است. در آن مقطع به‌لحاظ عدم تصویب قانون الزام، بیمارستان‌های سازمان تامین اجتماعی در اختیار وزارت بهداشت بود و این وزارتخانه بخش قابل‌توجهی از هزینه‌های خود را از طریق سهم دریافتی درمان سازمان تامین اجتماعی پوشش می‌داد.»4

بخشودگی جرایم و خسارت عدم پرداخت به موقع حق بیمه به سازمان در چند مرحله عملیاتی شد و علاوه بر آن اجازه داده شد تا حق بیمه‌های معوق‌شده کارفرمایان ظرف پنج سال دریافت شود.

در دوره دفاع مقدس و جنگ تحمیلی، کشور با تورم‌های دو‌رقمی (به‌طور متوسط 16 درصد) مواجه شد. همانگونه که در بالا به آن پرداختیم تلاش شد برای مهار تورم تقاضای اصلی و نیازهای حیاتی مردم با ارائه کوپن مدیریت شود و از سوی دیگر افزایش آنچنانی در سطح دستمزدها در این دوره اتفاق نیفتاد (به‌طور متوسط کمتر از سه درصد) و در نتیجه روند رشد میزان مستمری‌های پرداختی نیز با همین آهنگ شکل گرفته است. جدول شماره 1.

بودجه کل کشور در اولین سال آغاز جنگ تحمیلی 289 میلیارد و در سال پایانی آن 900 میلیارد تومان تنظیم و عملیاتی شده بود. به علت تورم موجود، بودجه کشور از نظر رقم دلاری کاهش و‌لیکن از نظر ریالی حجیم شده و دلار نیز قریب به 5 /3 برابر در این دوران افزایش داشته است. متوسط رشد اقتصادی در دوره جنگ با احتساب درآمدهای نفتی 7 /3 و بدون احتساب سهم نفت منفی 1 /13 درصد بوده است. جمعیت کشور از تعداد قریب به 5 /38 میلیون نفر در اوایل انقلاب به بیش از 51 میلیون در سال پایانی جنگ رسید که جمعی از این افراد بعدها به‌عنوان بیمه‌شده نسبت به بیمه‌پردازی خود به سازمان اقدام کرده‌اند.

تعداد بیمه‌شدگان نسبت به مستمری‌بگیران (نسبت پشتیبانی) در اوایل جنگ از 4 /11 نفر بیمه‌شده به ازای هر یک مستمری‌بگیر بوده که در پایان جنگ به حدود 8 /8 نفر در مقابل یک مستمری‌بگیر کاهش داشته است، لذا در این دوره این سنجه به‌طور متوسط به میزان 10 بیمه‌شده در مقابل یک مستمری‌بگیر تعریف می‌شود. متوسط رشد تعداد مستمری‌بگیران 5 /7 درصد در این دوره بوده که در سال 61 با 5 /11 درصد و در سال 63 با شش درصد به ترتیب بیشترین و کمترین رشد را در این مبحث داشته‌اند. جدول شماره 2.

علاوه بر موارد فوق، فضای ایثار و از خود‌گذشتگی با افزایش همبستگی ملی در سطح جامعه خصوصاً جامعه کارگری، عملکرد مثبت و سلامت مدیران کشور با تلاش دولت برای سرپا نگه داشتن حداکثری تولید داخلی از افتخارات ملی آن زمان است.

پی‌نوشت‌ها:

1- رابطه اقتصاد و جنگ؛ تجربیات کشورها در رابطه با اقتصاد دوران جنگ، بخش سوم

http: / /defamoghaddas.ir /fa /news

2- ایزدخواه، محسن، تحلیلی بر رویکردهای دولت به سازمان تامین اجتماعی در دوران هشت سال دفاع مقدس، پایگاه اطلاع‌رسانی و خبری جماران -‌ تهران،1394 کد خبر: 104265

3- کرباسیان، مهدی، داستان شکل‌گیری شستا از زبان مهدی کرباسیان، مدیرعامل دوران پساجنگ سازمان تامین ‌اجتماعی، اخبار و اطلاعیه‌ها کد خبر 3278 مورخ 18 /8 / 94

http: / /imidro.gov.ir /news

4- حیدری، علی، تامین اجتماعی در انتظار ناجی، روزنامه شرق، شماره ۱۷۰۱، یکشنبه 18 فروردین 92،

http: / /sharghdaily.ir /News /6839 /