گام‌هایی که تهران ومسکو را به هم نزدیک کرد

رهبران هر دو کشور ایران و روسیه بر این باورند که دو طرف علاقه‌مند به گسترش روابط در همه زمینه‌ها هستند. دیدار روسای جمهور دو کشور با یکدیگر و گفت‌وگوی تلفنی آنها در رابطه با مسائل مهم منطقه و دیدگاه مشترک دو کشور درباره مسائل منطقه و علاقه‌مندی به گسترش روابط همه‌جانبه، از نقاط قوت گسترش مناسبات همه‌جانبه به‌ویژه اقتصادی و بازرگانی است.

از شاخص‌های مهم اقتصادی برای اندازه‌گیری قدرت اقتصادی در صحنه روابط بین‌الملل میزان تجارت خارجی و اثرگذاری در بازار کالاها و خدمات است. حجم تجارت خارجی روسیه در سال 2013 نسبت به سال 2000 (آغاز ریاست‌جمهوری ولادیمیر پوتین) بیش از شش برابر افزایش یافته است. تجارت خارجی روسیه در سال 2015 پس از بروز بحران در روابط با اتحادیه اروپا از 865 میلیارد دلار در سال 2013 به 534 میلیارد دلار در سال 2015 کاهش یافته است (5 /38 درصد کاهش).

صادرات روسیه نیز از 523 میلیارد دلار در سال 2013 به 340 میلیارد دلار در سال 2015 رسید (35 درصد کاهش). واردات نیز تحت تاثیر بحران قرار داشته و از 341 میلیارد دلار در سال 2013 به رقم 194 میلیارد دلار در سال 2015 رسید (43 درصد کاهش). سهم روسیه در کل صادرات جهان در سال 2013 برابر 8 /2 درصد بود، در حالی که این سهم در سال 2015 به 1 /2 درصد کاهش یافته است. سهم ایران در صادرات جهان در سال 2014 (آمار قابل دسترس در نشریات سازمان ملل) برابر 47 /0 درصد (کمتر از نیم درصد) بوده است.

بنا به گزارش بانک جهانی، روسیه در سال 2015 وارداتی به ارزش 8 /182 میلیارد دلار داشته است (40 درصد کاهش نسبت به سال قبل). واردات عمده روسیه در این سال عبارت بودند از «ماشین‌آلات و تجهیزات حمل‌ونقل»، «مواد شیمیایی»، و «مواد غذایی، حیوانات، نوشابه‌ها و دخانیات» که به ترتیب 8 /41، 0 /15 و 6 /12 درصد از کالاهای وارداتی را به خود اختصاص داده‌اند. از سال 2013 تا 2015 بزرگ‌ترین اقلام وارداتی را «اتومبیل‌سواری، و دیگر وسایل نقلیه» که عمدتاً برای حمل‌ونقل طراحی شده‌اند، تشکیل می‌داد. سه شریک عمده روسیه در واردات عبارتند از: چین، آلمان و ایالات متحده.

مهم‌ترین خدمات وارداتی مربوط به بخش سفر بود که در سال 2014 به 4 /50 میلیارد دلار بالغ شده است و به دنبال آن حمل‌ونقل است که 4 /15 میلیارد دلار بود و حقوق امتیاز و جواز ثبت اختراعات هشت میلیارد دلار.

جمهوری اسلامی ایران دارای ظرفیت‌های خوبی برای همکاری با بخش حمل‌ونقل و سفر با روسیه است که با بهره‌برداری از ظرفیت‌های گردشگری و حمل‌ونقل زمینی، دریایی و هوایی و با ایجاد خطوط هوایی بین شهرهای مهم روسیه از جمله در مناطق مسلمان‌نشین سیبری، اورال، منطقه ولگا و قفقاز شمالی، در این زمینه می‌توان با برنامه‌ریزی، از این ظرفیت‌ها برای گسترش روابط اقتصادی بهره گرفت. تاسیس شرکت مشترک گردشگری مسافری دریایی در دریای خزر بین ایران و روسیه می‌تواند به ایجاد اشتغال در هر دو سو یاری رساند. از سوی دیگر مجموع مبادلات بازرگانی جمهوری اسلامی ایران در سال 1394، میزان صادرات قطعی کالاهای غیرنفتی کشور (به استثنای نفت خام، نفت کوره و نفـت سـفید و همچنین بدون صادرات از محل تجارت چمدانی)، بالغ بر 93541 هزار تن و به ارزش 39640 میلیون دلار بـوده است که در مقایسه با سال 1393، کاهشی 16 /7درصدی در وزن و 6 /21‌درصدی در ارزش دلاری داشته اسـت. همچنین میزان واردات کشور در این مدت، با کاهشی 28 /18 درصدی در وزن و 46 /22‌درصدی در ارزش دلاری در مقایسه با سال 1393، به ارقام 35152 هزار تن و 41539 میلیون دلار رسیده است.تجارت خارجی ایران با روسیه در سال 1393 نسبت به سال 1381 (12 سال قبل) هیچ تغییری نکرده است، در حالی که حجم تجارت خارجی ایران از 27 میلیارد دلار در سال 1381 به 90 میلیارد دلار (سه برابر رشد) در سال 1393 رسیده است و با بروز مشکلات تحریم در سال 1394 به 77 میلیارد دلار کاهش یافته است.

میزان صادرات ایران به روسیه که در سال 1381 برابر 73 میلیون دلار بود، در سال 1391 به 499 میلیون دلار رسیده و از آن به بعد روندی نزولی را طی کرده است. به طوری که در سال 1394 به رقم 174 میلیون دلار رسیده است. با اینکه روسیه اقتصادی بزرگ و بیش از 143 میلیون نفر جمعیت دارد، بازار آن برای کالاهای تولید ایران جذاب نبوده است. در حالی که ایران در همین سال به افغانستان 6 /2 میلیارد دلار و به عراق 2 /6 میلیارد دلار کالا صادر کرده، روسیه بازاری مناسب برای ایران نبوده است. نه در بازار روسیه برند کالاهای ایرانی و نه در بازار ایران برند کالاهای تولیدی روسیه شناخته نمی‌شود. در ایران، روسیه با تسلیحات و فناوری هوا-فضا و نیروگاه‌های هسته‌ای و حرارتی بیشتر شناخته می‌شود. بنابراین بازار روسیه برای کالاهای ایران محدود بوده و مازاد بر مصرف ایران در بازارهای دیگری که طی سالیان دراز از ثبات نسبی برخوردار بوده، صادر می‌شد. با نگاهی به اقلام عمده وارداتی ایران از خارج مشخص می‌شود که در میان این کالاها محصولات صادراتی روسیه نمی‌تواند جایگاهی مهم داشته باشد. روسیه نیز مانند ایران بیشترین درآمدهای خود را در صادرات از منابع نفت و پتروشیمی به دست می‌آورد. بنابراین هر دو دارای بازارهای صادراتی مشابهی هستند که نمی‌توانند از نظر صادراتی مکمل هم باشند و ساختار اقتصادی آنها اکمالی نیست. به جز گندم که روسیه تولید مازاد مصرف برای صادرات دارد، در دیگر زمینه‌ها روسیه تامین‌کننده اصلی و عمده جمهوری اسلامی ایران نیست. در سال‌های اخیر ایران واردات گندم نداشته و برنامه‌ریزی‌ شده تا در این ماده مهم غذایی به خودکفایی برسد. البته جمهوری اسلامی ایران از روسیه فلزات، چوب و فرآورده‌های آن، مواد شیمیایی، سلولزی و ماشین‌آلات هم وارد می‌کند ولی در عین حال روسیه (در کنار قزاقستان) یکی از گزینه‌های منابع تامین واردات گندم ایران است. بر اساس برآورد فائو و گزارش وزارت کشاورزی روسیه پیش‌بینی‌شده است این کشور در سال 2016 حدود 105 میلیون تن غله تولید خواهد کرد.

روسیه در سال 2014 حدود 308 میلیارد دلار کالا وارد کرده است که 13 درصد آن را محصولات کشاورزی تشکیل می‌دهد. سهم ایران از کل واردات روسیه 09 /0 درصد بوده است. این ارقام نشان می‌دهد طی سال‌های مختلف ظرفیت‌های محدود و بی‌ثباتی برای همکاری‌های تجاری بین دو کشور وجود داشته است. اگر در نظر داشته باشیم که در سال 1394 صادرات ایران به افغانستان 6 /2 میلیارد دلار و به عراق 2 /6 میلیارد دلار بوده، رقم روسیه بسیار ناچیز جلوه می‌کند، حال آنکه روسیه کشوری قدرتمند و ثروتمند و غیرقابل مقایسه با افغانستان و عراق است. بنابراین هیچ‌گاه بازرگانان و فعالان اقتصادی که با عراق و افغانستان مبادلات تجاری انجام می‌دهند و از ثبات برخوردارند، ترجیح نخواهند داد که بازار خود را به سوی روسیه تغییر جهت دهند، زیرا علاوه بر موانع ساختاری و زیرساختی و قانونی، ثبات و اعتماد هم در این بازار احساس نمی‌کنند.

از سوی دیگر، در سایه تحولات پس از بحران اوکراین، به‌ویژه بحران سوریه که هر دو کشور در آن منافع مشترکی دارند و همچنین ثبات قیمت نفت خام از مهم‌ترین عوامل نزدیکی دو کشور به یکدیگر بوده است. در همین برهه زمانی، سیزدهمین اجلاس کمیسیون همکاری‌های مشترک ایران و روسیه 23 آذرماه 1395 در تهران با حضور مقامات عالی دو کشور تشکیل شد که به امضای چند سند مهم اقتصادی منجر شد.

نخستین سند مهم بین دو کشور مطالعه دو میدان نفتی چشمه خوش و چنگوله به شرکت روسی گازپروم نفت سپرده شد. ایران با روسیه برای فروش روزانه 100 هزار بشکه نفت به تفاهم رسید که هزینه نیمی از آن به صورت خدمات فنی و مهندسی و نیمی از آن به صورت نقدی پرداخت می‌شود. مقرر شد روسیه حجم روابط تجاری دوجانبه با ایران را 80 درصد افزایش دهد. در این راستا موافقتنامه حفاظت از سرمایه‌گذاران در حال نهایی شدن است. امضای این موافقتنامه زمینه‌ساز فعالیت توام با اطمینان خاطر برای سرمایه‌گذاران خواهد بود. دو طرف خواستار احیای روابط گذشته بانکی بین دو کشور شدند و در سال 2016 حجم پرداخت‌ها سه برابر شد که گام موثری برای احیای روابط بانکی به شمار می‌رود. دو یادداشت تفاهم همکاری هم میان موسسه بیمه صادراتی روسیه (اُکسیار) و بخش خصوصی ایرانی امضا شد. علاوه بر این سه تفاهمنامه همکاری بین وزارت صنعت ایران و روسیه، به منظور توسعه نقشه راه صنعت دو کشور، تفاهمنامه همکاری مشترک میان شورای تجاری روسیه و ایران و اتاق‌های مشترک بازرگانی دو کشور و تفاهمنامه دیگری به منظور تامین منابع مالی پروژه‌های نیروگاه‌های حرارتی ایران با روس‌ها امضا شد.