تحریم ترکیه، چه اثراتی بر اقتصاد این کشور و روسیه خواهد داشت؟
هزینه‌های یک انهدام
خاورمیانه، این روزها بیشتر از همیشه با تنش روبه‌رو است. غیر از مساله تاریخی فلسطین و لبنان، بیش از یک دهه این منطقه با مساله القاعده و افغانستان و عراق درگیر بود، و حالا چند سالی است که نوبت به داعش و سوریه رسیده است، حدود پنج سال از آغاز درگیری‌ها در سوریه می‌گذرد بدون اینکه چشم‌اندازی برای پایان آن وجود داشته باشد. بعد از عملیات تروریستی در پاریس، داعش که ماه‌ها بود یکی از خبرهای مهم محسوب می‌شد، دوباره به تنها خبر مهم جهان تبدیل شد و روسیه هم که ماه‌ها بود سرگرم بمباران مواضع داعش در سوریه بود، عملیات خود را شدت بخشید.
خاورمیانه، این روزها بیشتر از همیشه با تنش روبه‌رو است. غیر از مساله تاریخی فلسطین و لبنان، بیش از یک دهه این منطقه با مساله القاعده و افغانستان و عراق درگیر بود، و حالا چند سالی است که نوبت به داعش و سوریه رسیده است، حدود پنج سال از آغاز درگیری‌ها در سوریه می‌گذرد بدون اینکه چشم‌اندازی برای پایان آن وجود داشته باشد. بعد از عملیات تروریستی در پاریس، داعش که ماه‌ها بود یکی از خبرهای مهم محسوب می‌شد، دوباره به تنها خبر مهم جهان تبدیل شد و روسیه هم که ماه‌ها بود سرگرم بمباران مواضع داعش در سوریه بود، عملیات خود را شدت بخشید. از ابتدای شروع این عملیات توسط روسیه، کشورهای غربی شروع به انتقاد از آن کرده بودند. البته در دنیای سیاست، هیچ‌گاه از هیچ موضوعی نمی‌توان مطمئن بود. اگر بخواهیم دقیق صحبت کنیم باید بگوییم روسیه ادعا می‌کرد مواضع داعش را بمباران می‌کند و ایالات متحده و بعضی دولت‌های اروپایی اعتقاد داشتند این بمباران نه داعش، که مخالفان اسد را نشانه گرفته و هدف از آن حمایت از دولت بشار اسد است. هنوز بحث‌ها در این زمینه ادامه داشت که خبری عجیب منتشر شد. جت جنگی ترکیه، یکی از هواپیماهای جنگی روسیه را که در
نزدیکی مرز این کشور مشغول عملیات در خاک سوریه بود، سرنگون کرد. ترکیه ادعا کرد هواپیمای مذکور وارد حریم هوایی این کشور شده است. ادعایی که نه‌تنها توسط روسیه انکار شد که حتی در صورت حقیقت داشتن هم قاعدتاً نباید واکنشی به این شدت را به همراه می‌داشت. در واقع هنوز هم اینکه حتی در صورت حقیقت داشتن، دلیل چنین واکنش بی‌تناسبی به نقض حریم هوایی چه بود، توافق نظری وجود ندارد. آخرین باری که یک هواپیمای جنگی روسیه توسط یکی از اعضای ناتو سرنگون شد، سال 1952 بوده است، همین می‌تواند نشان‌دهنده این باشد که اقدام ترکیه تا چه حد عجیب، غیرمعمول و شوکه‌کننده بوده است. واکنش دولت روسیه به این اقدام، متوقف کردن بسیاری از مناسبات اقتصادی بین دو کشور بود. اما این توقف مراودات اقتصادی یا به عبارت دیگر تحریم، می‌تواند چه اثری بر اقتصاد ترکیه و روسیه و البته سایر کشورهای منطقه داشته باشد؟ بخش‌های مهمی که تحت تاثیر این تنش قرار خواهند گرفت کدام‌اند؟
انرژی
حساس‌ترین بخش مناسبات روسیه و ترکیه، انرژی است. وابستگی به روسیه در زمینه نفت و گاز، مساله‌ای است که سال‌هاست دولتمردان ترکیه نگران آن هستند. در واقع مشکلات بسیار طولانی‌مدت در مراودات دو کشور، باعث شده حتی در روزهای بسیار خوش نیز، تقریباً هیچ اطمینان فی‌مابینی وجود نداشته باشد. شاید اصطلاح از پشت خنجر زدن که پوتین برای توصیف رفتار ترکیه و سرنگونی هواپیمای جنگی روسی استفاده کرد، گویاترین و کوتاه‌ترین توصیف از رابطه دو کشور باشد. حالا که دیگر شمشیرها، از پشت پرده بیرون آمده‌اند، بزرگ‌ترین نگرانی ترکیه احتمال توقف عرضه گاز توسط روسیه به این کشور است. اتفاقی که در صورت وقوع خصوصاً در فصل سرما می‌تواند به سرعت باعث بروز ناآرامی در این کشور شود. شاید لازم باشد ذکر کنیم که روسیه، 55 درصد گاز و 30 درصد نفت مورد نیاز ترکیه را تامین می‌کند و واضح است قطع این جریان نفتی و گازی، آخرین چیزی است که اردوغان به آن نیاز دارد. از جریانات میدان تقسیم و ناآرامی‌های آن هنوز مدت چندانی نگذشته و اتفاقی مشابه مطمئناً نتایج خوشایندی نخواهد داشت. روسیه البته حتی در سال گذشته میلادی و به‌رغم
تحریم‌های دوجانبه این کشور و اتحادیه اروپا بر سر موضوع اوکراین، از اهرم فشار قطع صادرات گاز به کشورهای عضو این اتحادیه استفاده نکرد. اما در حال حاضر، مقامات دولتی روسیه اعلام کرده‌اند نه‌تنها صادرات نفت و گاز، که حتی قرارداد ساخت نیروگاه هسته‌ای ترکیه که ارزشی 20 میلیارددلاری دارد نیز، ممکن است جزو موارد شامل تحریم قرار گیرد. از طرفی این حجم از گاز (ترکیه سالانه تقریباً 30 میلیارد مترمکعب گاز از روسیه خریداری می‌کند) چیزی نیست که ترکیه چه در کوتاه‌مدت و چه حتی در میان‌مدت بتواند برای آن جایگزینی پیدا کند. ایران که دومین تولیدکننده بزرگ گاز جهان محسوب می‌شود، به غیر از مشکلاتی با ترکیه در زمینه‌های دیگر، در مورد سوریه و وضعیت آن کشور هم، با روسیه هم‌عقیده بوده و در نتیجه در نقطه مقابل ترکیه قرار دارد. در نتیجه، به‌رغم داشتن مرز مشترک با ترکیه احتمال بسیار اندکی دارد ایران حاضر باشد گازی بیشتر از قرارداد به این کشور صادر کند. علاوه بر آن ایران هرساله در فصل زمستان دچار مشکل فزونی تقاضا بر عرضه گاز می‌شود که به صورت قطع گاز مشترکان نیروگاهی، صنعتی و حتی در مواردی مشترکان خانگی خود را نشان می‌دهد. یعنی حتی در
صورت حذف مشکلات سیاسی فی‌مابین، باز هم تامین نیاز ترکیه در صورت اعمال تحریم از طرف روسیه، برای ایران مقدور نیست.
این قطع احتمالی صادرات گاز به ترکیه، تنها بخشی از موضوع است. اخیراً ترکیه و روسیه درباره احداث خط لوله‌ای به نام جریان ترک توافق کرده بودند. خط لوله‌ای که قرار بود از طریق دریای سیاه، گاز روسیه را به ترکیه منتقل کند و احتمالاً از آنجا هم به اروپا فرستاده شود. پروژه‌ای که اگر خوشبین باشیم و نخواهیم از لغو شدن آن سخن بگوییم، حداقل تا آینده‌ای نامعلوم به تعویق افتاده است. این بدین معناست که صرف‌نظر از مصرف داخلی ترکیه، این کشور از درآمد ترانزیت گاز روسیه به اروپا نیز محروم شده است.
البته این اقدام برای روسیه هم خالی از هزینه نخواهد بود، استفاده از این موضوع برای اعمال فشار بر ترکیه می‌تواند سایر شرکای تجاری روسیه از جمله اروپا را به این فکر بیندازد که وضعیتی مشابه برای آنها نیز ممکن است رخ دهد، خصوصاً آنکه روابط اروپا و روسیه همین حالا هم بیشتر به دشمنی نزدیک است تا دوستی و در نتیجه اتحادیه ممکن است به این نتیجه برسد که بهتر است به دنبال عرضه‌کننده‌ای امن‌تر و کم‌دردسرتر بگردد. البته، این کار باعث ایجاد هزینه چندانی برای روسیه نخواهد شد چون نه‌تنها پیدا کردن عرضه‌کننده‌ای جایگزین، کار آسانی نیست که حتی در صورت یافتن چنین گزینه‌ای، احتمالاً از آن تنها برای مواقع اضطراری و قطع گاز از طرف روسیه استفاده خواهد شد، چون هزینه‌های اقتصادی اجازه نمی‌دهد اروپا کلاً واردات خود از روسیه را قطع کند و به عرضه‌کنندگانی دیگر رو بیاورد. هزینه دیگری که قطع جریان انرژی به سمت ترکیه می‌تواند برای روسیه ایجاد کند، کاهش درآمدهای ناشی از صدور نفت و گاز است. کاهش تقاضا در سطح بین‌المللی که به دلیل ادامه‌دار شدن بحران اقتصادی و کاهش رشد چین اتفاق افتاده، درآمد روسیه را از محل صادرات نفت و گاز کاهش داده است.
اگر به این عامل، کاهش قیمت نفت را (که ارتباطی تنگاتنگ با قیمت گاز دارد) بیفزاییم، متوجه می‌شویم از دست دادن یک مشتری بزرگ برای روسیه نیز چندان آسان و بی‌هزینه نخواهد بود.
توریسم
آژانس دولتی توریسم روسیه، یکی از اولین بخش‌هایی بود که به سقوط هواپیمای این کشور واکنش نشان داد و تقریباً بلافاصله فروش تورهای سفر به ترکیه را به حالت تعلیق درآورد. اما این تنها تورها نبودند که دچار تعلیق شدند. وزارت امور خارجه روسیه از شهروندانش خواست تا به ترکیه سفر نکنند. همچنین از کلیه شهروندان روسی که در حال حاضر به هر دلیلی در خاک ترکیه هستند، خواسته شده تا پیش از پایان ماه دسامبر به کشور برگردند، حدود 10 هزار نفر از شهروندان روس، در زمان انجام عملیات علیه جنگنده این کشور در خاک ترکیه بودند. همچنین مقامات رسمی خبر از احتمال محدود شدن پروازها بین دو کشور دادند و این می‌تواند ضربه بزرگی به اقتصاد ترکیه بزند. آخرین برآوردهای رسمی نشان می‌دهد در سال 2014 حدود 100 میلیارد دلار از تولید ناخالص داخلی ترکیه مستقیم یا غیرمستقیم، از طریق توریسم به دست آمده است. همچنین 1 /2 میلیون شغل در ترکیه وابسته به صنعت توریسم است یعنی این صنعت بیش از بخش معدن، مالی، بانکی و... شغل ایجاد کرده است. با توجه به این موارد، احتمالاً سریع‌ترین زیان بر اثر درگیری‌های اخیر، در بخش توریسم
ترکیه قابل مشاهده خواهد بود. در سال 2013 حدود 6 /3 میلیون روس از ترکیه دیدن کردند. این رقم در سال 2014 به نزدیک 5 /4 میلیون نفر رسید که حدوداً 10 درصد کل توریست‌های بازدیدکننده از این کشور محسوب می‌شود. در واقع روس‌ها بعد از شهروندان آلمان، بیشترین مسافران به ترکیه محسوب می‌شدند. اگر این موضوع را هم لحاظ کنیم که بسیاری از آلمانی‌هایی که وارد ترکیه می‌شوند، توریست نبوده بلکه ترک‌هایی هستند که تنها اقامت آلمان را دارند و برای دیدار با خانواده و اقوام خود راهی این کشور شده‌اند، به این نتیجه می‌رسیم که در بین کشورهای جهان، روسیه بیشترین سهم را در درآمدزایی صنعت توریسم ترکیه بازی می‌کند.
ترکیه همچنین زیان زیادی بابت لغو توافقنامه سفر بدون ویزای اتباع دو کشور خواهد پرداخت. این توافقنامه که به شهروندان دو کشور اجازه می‌داد بدون نیاز به اخذ ویزا به کشور دیگر سفر کنند، سفرهای شخصی و بدون نیاز به استفاده از تورهای مسافرتی را آسان کرده بود. مقامات روسی خبر از لغو این توافقنامه از ابتدای سال آینده میلادی داده‌اند و در واقع این مهلت یک‌ماهه هم برای بازگشت امن شهروندان روسی به کشورشان در نظر گرفته شده است. البته با توجه به وضعیت اقتصادی روسیه در دو سال اخیر و کاهش شدید ارزش روبل، شهروندان روسیه اگر قصد سفر به خارج از این کشور را داشته باشند، مقصدهای زیادی برای انتخاب ندارند. در واقع جز کشورهای بسیار نزدیک یا حتی هم‌مرز با روسیه، هزینه مسافرت به سایر کشورها، چه در اروپا و چه در آسیا و آمریکا سنگین‌تر از آن است که یک شهروند عادی به راحتی قادر به پرداخت آن باشد. اما سفرهای داخلی می‌تواند جایگزین مناسبی برای سفر به ترکیه محسوب شود.
ترکیه اگرچه دست به اقدامی مشابه نزده است، اما رجب طیب اردوغان در سخنانی که با حمایت و تشویق حاضران برگزار می‌شد، بدرفتاری با شهروندان این کشور را که در خاک روسیه هستند یا برای سفر به آنجا خواهند رفت، «بازی با آتش» خواند. خبرهای رسیده از روسیه حاکی از آن است که مسافران ترک به شدت بازرسی شده و مدارک آنان بررسی می‌شود و در نهایت در همه موارد مانعی برای ورود آنها به روسیه پیدا می‌شود. همین وضعیت در مورد دارندگان اقامت و ویزای کار، صادق است. البته اردوغان در همین سخنرانی، بلافاصله تاکید کرد برای روابط فی‌مابین دو کشور اهمیت بسیاری قائل است و ترجیح می‌دهد شرایط به‌گونه‌ای پیش رود که این مناسبات آسیبی نبینند. آرزویی که به نظر محال می‌رسد.
واردات کالا
مبادلات اقتصادی و تجارت بین دو کشور، در نیمه دوم دهه اول قرن بیست و یکم رونق گرفت. در حقیقت سرعت این رونق به حدی زیاد بود که روسیه به امید اول دولت ترکیه برای محقق کردن آرزویش بدل شد. قرار بود با افزایش مبادلات فی‌مابین تا 100 میلیارد دلار در سال 2023، روسیه نردبانی شود تا ترکیه با صعود از آن در صدسالگی برقراری جمهوریت در این کشور، به دهمین اقتصاد بزرگ جهان بدل شود. اما فعلاً این امید ناامید شده است. روسیه، به عنوان بخشی از تحریم‌های اعمال‌شده بر ترکیه، بررسی کالاهای وارداتی از این کشور را بسیار شدیدتر کرده است و در مواردی اصولاً اجازه ورود محموله به داخل مرزهایش را نمی‌دهد. به عنوان مثال شش کشتی ترکیه که در مجموع حامل حدود 170 تن گوشت مرغ بود، در خارج از مرزهای این کشور به دلیل نقص در مدارک متوقف شد. همچنین مقامات ترکیه، از بازگردانده شدن چند کامیون حامل گل به کشور خبر دادند. این کامیون‌ها بعد از آنکه به‌رغم انتظاری طولانی نتوانستند اجازه ورود به خاک روسیه را بگیرند به کشور خود بازگشتند. به نظر می‌رسد از نظر قانونی، ورود این کامیون‌ها به خاک روسیه مشکلی نداشته
است اما به گفته رانندگان «قوانین غیررسمی» توانست مانع ورود آنها به روسیه شود. همچنین مقامات روسیه بعضی از محصولات ساخت ترکیه را فاقد استانداردهای لازم برای بازار روسیه اعلام کردند. بسیاری از این اقلام از فروشگاه‌ها جمع‌آوری شدند و در مواردی نیز به خریداران تذکر داده می‌شود که محصولات ساخت ترکیه ممکن است سالم نباشند. این وضعیت گریبانگیر شرکت‌های ترکیه که در بخش‌های مختلف این صنعت فعال هستند هم شده است. این شرکت‌ها مورد بازرسی دقیق قرار گرفته و اغلب کارکنان آنها از کشور اخراج می‌شوند. البته احتمالاً بخش مواد غذایی کمترین مشکل را خواهد داشت. بعد از آنکه روسیه به دلیل دخالت نظامی در اوکراین مورد تحریم اتحادیه اروپا و ایالات متحده قرار گرفت، دولت این کشور تحریم‌هایی علیه این اتحادیه و هم‌پیمانانش وضع کرد. این تحریم‌ها عموماً شامل واردات انواع مواد غذایی از کشورهای عضو اتحادیه و تعدادی دیگر از کشورهای جهان بود. این موضوع در مرحله اول باعث کمبود مواد غذایی در روسیه و در مرحله بعد شتاب گرفتن تورم را سبب شد. در همین زمان بود که مواد غذایی ترکیه شروع به تسخیر بازارهای روسیه کردند و حالا سهمی حدوداً 20 درصدی از این
بازار دارند. با توجه به اینکه تحریم واردات از اتحادیه اروپا همچنان برقرار است، بعید است روسیه قصد داشته باشد یکی دیگر از کشورهایی را که امکان واردات مواد غذایی از آنها وجود دارد، از لیست حذف کند.
مسلماً وضعیت فعلی هزینه‌هایی بسیار بیشتر برای اقتصاد دو کشور و حتی منطقه خواهد داشت. هزینه‌هایی که پیش‌بینی همه آنها و اثرات‌شان ممکن نیست و تنها در طی زمان می‌توان به همه ابعاد آن پی برد. مسلماً وضعیت فعلی هزینه‌هایی بسیار بیشتر از موارد پیشتر گفته برای اقتصاد دو کشور و حتی منطقه خواهد داشت. مشکلات ارزی احتمالاً تنها یکی از این مشکلات است. لیر ترکیه هفته آخر نوامبر را با نرخ برابری 85 /2 لیر در برابر یک دلار آغاز کرد و با رقم 92 /2 لیر در برابر هر دلار به پایان رساند. وضعیت در مورد روبل اما برعکس بود. نرخ برابری روبل در برابر دلار احتمالاً به دلیل افزایش قیمت نفت در اوایل هفته افزایش یافت و حداقل می‌توان گفت تهدید ترکیه برای اقتصاد روسیه در نظر فعالان بازار آنقدر جدی نبود که بتواند اثر مثبت افزایش قیمت نفت را خنثی کند. بخشی از این اثر هم البته به دلیل چشم‌انداز پایان تحریم روسیه به دلیل ورود به اوکراین اتفاق افتاد. همکاری روسیه در ائتلاف ضد‌داعش، می‌تواند طرف‌های غربی را به این نتیجه برساند که فعلاً به همکاری پوتین بیشتر از تحریمش نیاز دارند. البته روبل روسیه هر ماهه در پایان ماه میلادی با افزایش ارزش
مواجه می‌شود و دلیل آن هم تمایل شرکت‌های روسی فعال در خارج از این کشور به خرید روبل برای پرداخت مالیات است. بنابراین به نظر می‌رسد برای نتیجه‌گیری در مورد برنده ارزی این جنگ، هنوز زمان لازم است. در مجموع ترکیه و روسیه، هر دو با مشکل احتمال خروج سرمایه از اقتصادهای نوظهور به مقصد ایالات متحده روبه‌رو هستند. روسیه علاوه بر این، باید با تحریم‌های غرب و کاهش قیمت نفت هم دست و پنجه نرم کند و نیاز به عامل تاثیر‌گذار دیگری بر نرخ برابری روبل ندارد. اینکه در نهایت سقوط هواپیمای روسی برای ترکیه و روسیه چقدر هزینه خواهد داشت، در ماه‌های پیش رو معلوم خواهد شد. اما حداقل کسانی که از ترس جنگ جهانی سوم نفس‌ها را در سینه حبس کرده بودند، می‌توانند نفس راحتی بکشند.
دیدگاه تان را بنویسید