تامین مالی فناوری

اقتصاد دانش‌بنیان که قلب تپنده آن را فناوری و به بیان دقیق‌تر، نوآوری فناورانه تشکیل می‌دهد، حالا چند دهه است که به تدریج جای خود را در سیاست‌ها و راهبردهای ملی بسیاری از کشورها باز کرده است. در این اقتصاد جدید، مزیت رقابتی ناشی از دسترسی به منابع طبیعی یا فراتر از آن، فناوری و ماشین‌آلات و تجهیزات نیست، بلکه زاییده توانمندی بنگاه‌ها و کشورها در توسعه دانش و خلق فناوری و به‌ویژه فناوری پیشرفته است. جای تعجب نیست که در دنیای امروز، ارزش برخی از بنگاه‌های طراز اول حوزه فناوری یا میزان فروش سالانه آنها از تولید ناخالص داخلی برخی از کشورها فراتر رفته است و برخی مدعی‌اند سرانه تولید پتنت (پروانه ثبت اختراع) هر کشور، همبستگی زیادی با تولید ناخالص داخلی آن دارد. در ایران نیز، توسعه اقتصاد دانش‌بنیان حالا بیش از یک دهه است که در صدر سیاست‌های دولت و حاکمیت قرار گرفته است. گرچه تقلیل «اقتصاد دانش‌بنیان» به «شرکت‌های دانش‌بنیان» اشتباه ظریف، اما بزرگی است که از اثربخشی سیاست‌ها و راهبردهای ملی کاسته است، پیدایش مفهوم «شرکت‌های دانش‌بنیان» و تصویب «قانون حمایت از شرکت‌ها و موسسات دانش‌بنیان» در سال 1389 در مجلس شورای اسلامی را می‌توان نقطه عطف مهمی در عرصه سیاستگذاری فناوری و نوآوری کشور دانست.

اکنون با گذشت 10 سال از تصویب این قانون که بسته متنوعی از حمایت‌ها، مشوق‌ها و معافیت‌ها را در اختیار شرکت‌های دانش‌بنیان قرار می‌دهد و با تلاش دستگاه‌های اجرایی و سایر نهادهای دست‌اندرکار، بیش از 5300 شرکت دانش‌بنیان در حوزه‌های مختلف صنعت و فناوری در گوشه و کنار کشور به توسعه محصولات و خدمات پیشرفته و عرضه آنها به بازارهای داخلی و خارجی اشتغال دارند.

اما یکی از الزامات اصلی توسعه و تجاری‌سازی فناوری، «تامین مالی» است و رشد و پویایی شرکت‌های دانش‌بنیان بدون وجود نهادهای تامین مالی هوشمند، قوانین روزآمد و زیرساخت‌های روان و شفاف قابل تصور نیست. تامین مالی فناوری و نوآوری در دنیای رقابتی و پیچیده امروز، یک امر تخصصی و عمیقاً نوآورانه است. این باور که ابزارها، نهادها و رویکردهای سنتی تامین مالی می‌توانند به رشد و توسعه مدل‌های کسب‌وکار خلاقانه و استارت‌آپی امروز کمک کنند، یکی از مهم‌ترین اشتباهات سیاستی ممکن است. فقط لحظه‌ای تصور کنید که هر کدام از غول‌های استارت‌آپی امروز کشور در زمینه حمل‌ونقل یا خرده‌فروشی آنلاین که چند جوان با منابع مالی اندک آنها را به راه انداخته‌اند، قرار بود منابع مالی موردنیاز خود در ابتدای کار را در قالب وام از بانک‌ها تامین می‌کردند. یکی دیگر از اشتباهات سیاستی رایج در زمینه تامین مالی فناوری و نوآوری آن است که تصور شود شرکت‌های دانش‌بنیان، فناور یا خلاق، لزوماً در مراحل اولیه چرخه عمر خود نیازمند تامین مالی هستند و به محض آنکه وارد دوره رشد یا بلوغ شدند، باید بتوانند روی پای خود بایستند. حال آنکه نیازهای مالی شرکت‌های حوزه فناوری همپای رشد آنها ابعاد بزرگ‌تر و پیچیده‌تری پیدا می‌کند. به واقع، فرآیند توسعه فناوری از پیش از تاسیس شرکت به اصطلاح دانش‌بنیان تا جایی که شرکت دانش‌بنیان وارد بورس، به مثابه یک اقیانوس بی‌کران، می‌شود، نیازمند تامین مالی است. نظام تامین مالی فناوری در ایران نیز همچون سایر کشورها، بازیگران متعددی دارد که از مهم‌ترین آنها می‌توان به صندوق‌های پژوهش‌های فناوری، بانک‌ها، بیمه‌ها، صندوق‌های جسورانه بورسی و بازار بورس اشاره کرد. صندوق نوآوری و شکوفایی نیز که به موجب قانون حمایت از شرکت‌ها و موسسات دانش‌بنیان به عنوان یک نهاد عمومی غیردولتی زیر نظر رئیس‌جمهور تشکیل شده است و وظیفه تامین مالی این شرکت‌ها را برعهده دارد، یکی از مهم‌ترین بازیگران نظام تامین مالی زیست‌بوم فناوری و نوآوری کشور به شمار می‌رود.

از آذر 97 تاکنون که هیات عامل جدید صندوق نوآوری و شکوفایی از سوی رئیس‌جمهور به عنوان رئیس هیات امنا منصوب شده‌اند، صندوق سیاست‌ها و رویکردهای جدیدی را در پیش گرفته و اقدامات مختلفی انجام داده است که در ادامه برخی از مهم‌ترین آنها را مرور خواهیم کرد.

تعامل فعالانه با سایر بازیگران زیست‌بوم فناوری و نوآوری کشور: توسعه فناوری و تجاری‌سازی آن مستلزم وجود بازیگران متعددی است که هر کدام کارکرد خاص خود را دارند. تعدد این بازیگران به حدی است که اخیراً از استعاره «زیست‌بوم» (معادل واژه اکوسیستم) برای اشاره به نظام نوآوری استفاده می‌شود. هدف از تشبیه نظام نوآوری به اکوسیستم طبیعی که متشکل از گونه‌های مختلف گیاهی و جانوری است، هم تاکید بر تعدد بازیگران و هم تاکید بر ضرورت تعامل سازنده آنهاست. هیچ‌یک از بازیگران این زیست‌بوم نمی‌تواند به‌تنهایی بار توسعه و تجاری‌سازی فناوری را به دوش بکشد و صندوق نوآوری نیز از این قاعده مستثنی نیست. از این‌رو صندوق کوشیده است سطح همکاری خود را با شتاب‌دهنده‌ها، پارک‌ها و مراکز رشد، صندوق‌های پژوهش و فناوری، بانک‌ها، صندوق‌های جسورانه بورسی، بیمه‌ها، شرکت‌های بزرگ صنعتی و نیز سایر دستگاه‌های اجرایی و نهادهای حمایتی به طور چشمگیری ارتقا دهد.

جلب مشارکت بخش خصوصی برای تزریق منابع مالی به زیست‌بوم نوآوری: بار توسعه اقتصاد دانش‌بنیان بر عهده بخش خصوصی است و کارکرد دولت و حاکمیت، باید به سیاستگذاری و تنظیم مقررات، نظارت و حمایت‌های هوشمندانه کاتالیزوری محدود شود. از سوی دیگر، منابع بخش دولتی با محدودیت‌های مختلفی روبه‌روست و دولت نمی‌تواند و نباید همه بار تامین مالی نوآوری را بر دوش بکشد. از این‌رو صندوق تلاش کرده است با ابزارها و روش‌های مختلف ایجاد جذابیت و کاهش ریسک، بخش خصوصی را تشویق کند تا منابع مالی خود را به میدان بیاورد. برای مثال، تنها همکاری با بانک‌ها از طریق اهرمی‌کردن منابع صندوق نزد آنها موجب شد تا طی 20 ماه گذشته، بانک‌ها نزدیک به سه هزار میلیارد تومان تسهیلات از منابع داخلی خود به شرکت‌های دانش‌بنیان بپردازند. همچنین همکاری صندوق با بخش خصوصی در تشکیل صندوق‌های جسورانه بورسی موجب شد تا بخش خصوصی نزدیک به 500 میلیارد تومان از منابع خود را برای تشکیل پنج صندوق جسورانه بورسی تخصیص دهد. بیمه سرمایه‌گذاری خطرپذیر به عنوان یک ابزار نوآورانه که به زودی از سوی صندوق نوآوری و شکوفایی عرضه خواهد شد، نیز با کاهش ریسک سرمایه‌گذاری جسورانه، سرمایه‌گذاران بزرگ و شرکت‌های بزرگ صنعتی را به سرمایه‌گذاری بیشتر در استارت‌آپ‌ها و طرح‌های نوآورانه سرمایه‌پذیر تشویق خواهد کرد.

طراحی و عملیاتی‌سازی ابزارهای جدید تامین مالی: همان‌طور که در مقدمه اشاره شد، تامین مالی نوآوری خود مستلزم ابزارهای نوآورانه است. وانگهی، زیست‌بوم نوآوری یک موجود زنده و پویاست و ابزارهای تامین مالی جدیدی طلب می‌کند. از این‌رو صندوق تلاش کرده است تا همپای تغییرات زیست‌بوم و برای پاسخگویی بهتر به نیازهای شرکت‌های دانش‌بنیان، ابزارهای تامین مالی جدیدی را طراحی و عرضه کند. برای مثال، یکی از نیازهای شرکت‌های دانش‌بنیان و به ویژه شرکت‌های کوچک و متوسط نوپا، تامین فضای استقرار است. توان مالی محدود این شرکت‌ها امکان خرید فضای کار را فراهم نمی‌کند و معمولاً این شرکت‌ها به سمت فضاهای استیجاری کشیده می‌شوند. بنابراین صندوق نوآوری و شکوفایی «تسهیلات ودیعه رهن» شرکت‌های دانش‌بنیان را طراحی و با کمک صندوق‌های پژوهش و فناوری عملیاتی کرد. به عنوان یک مثال دیگر، حفاظت از انواع مالکیت فکری، از اختراع گرفته تا نشان تجاری و طرح صنعتی، یکی از نیازهای مهم شرکت‌های دانش‌بنیان در تمام مراحل رشد و فعالیت است. از این‌رو، صندوق به سبد خدمات توانمندسازی، پرداخت بلاعوض بخشی از هزینه دریافت این نوع خدمات را عهده‌دار شد.

تقویت کارایی سازمانی: صندوق نوآوری و شکوفایی با جثه‌ای نسبتاً کوچک عهده‌دار تامین مالی تعداد فزاینده‌ای از شرکت‌های دانش‌بنیان کوچک و بزرگ در گوشه و کنار کشور است. از آنجا که بخشی از اثربخشی تامین مالی، به زمان و سرعت عمل آن بازمی‌گردد، صندوق باید فرآیندهای خدمت‌رسانی خود را تسهیل می‌کرد. از این‌رو با روش‌های مختلف و به ویژه بازمهندسی فرآیندها و برون‌سپاری حداکثری، جان تازه‌ای به فرآیندهای خدمت‌رسانی خود دمید. برای مثال، برون‌سپاری تسهیلات خرد به 24 صندوق پژوهش و فناوری از طریق اعطای بیش از 1200 میلیارد تومان خط اعتباری به آنها، به طور همزمان موجب کاهش زمان رسیدگی به این درخواست‌ها و توزیع خدمات در سراسر کشور شد. حالا دیگر نیازی نیست شرکت‌های مستقر در سایر استان‌ها برای دریافت خدمات صندوق نوآوری و شکوفایی به تهران مراجعه کنند. به عنوان یک مثال دیگر، بازمهندسی فرآیندها موجب کاهش زمان مورد نیاز برای صدور ضمانت‌نامه از بیش از دو ماه به کمتر از یک هفته شد.

توسعه بازار شرکت‌های دانش‌بنیان: یکی دیگر از نکات مهم در حمایت از فعالیت‌های دانش‌بنیان، توجه به توسعه بازار به موازات تامین مالی است. از این‌رو صندوق تلاش کرده است با ابزارها و روش‌های مختلف، راه را برای توسعه بازار شرکت‌های دانش‌بنیان در داخل و خارج کشور هموار کند. برای مثال، برگزاری رویدادهای «معرفی نیازهای فناورانه» که هدف آن اطلاع شرکت‌های دانش‌بنیان از محصولات و خدمات مورد نیاز شرکت‌های بزرگ صنعتی، دستگاه‌های اجرایی و نهادهای عمومی است، خدمت جدیدی بود که در سال گذشته به انعقاد بیش از 4700 میلیارد تومان تفاهم‌نامه بین شرکت‌های دانش‌بنیان و مشتریان آنها منجر شد. همچنین اعزام شرکت‌های دانش‌بنیان در قالب هیات تجاری به خارج کشور برای مذاکره با مشتریان بالقوه و بالعکس، پذیرش هیات‌های تجاری متشکل از بازرگانان و خریداران محصولات ایرانی با حمایت بلاعوض صندوق، خدمت دیگری بود که صندوق با هدف توسعه بازارهای صادراتی شرکت‌های دانش‌بنیان آغاز کرد. در همین راستا، راه‌اندازی نمایشگاه‌های دائمی خارج از کشور نیز با هدف تامین بخشی از هزینه‌های حضور یک‌ساله شرکت‌های دانش‌بنیان در بازارهای هدف و تسهیل ورود آنها به بازارهای صادراتی از سال گذشته آغاز شد.

حل مسائل ملی و توسعه فناوری‌های آینده: حل مسائل و چالش‌های ملی (مانند مدیریت پسماند، استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر، کم‌آبی و‌...)، مستلزم عزم ملی و مشارکت همه‌جانبه نهادها، سازمان‌ها و دستگاه‌های دولتی و شرکت‌های خصوصی توانمند است. طی 20  ماه اخیر، صندوق تلاش کرده است با رویکرد سیاستگذاری عمودی، در راستای مسوولیت اجتماعی و با مشارکت سایر نهادها و دستگاه‌های مرتبط، روی مسائل مهم و کلیدی ملی تمرکز کند و حل این مسائل با کمک شرکت‌های دانش‌بنیان را دنبال کند. همچنین، با نگاهی به آینده، در تلاش بوده است مسیر توسعه فناوری‌های آینده (علوم شناختی، هوش مصنوعی، اینترنت اشیا و داده‌های بزرگ) را با توسعه ظرفیت و توانمندی شرکت‌های دانش‌بنیان هموار کند. در این راستا، ابزار کمک‌هزینه تحقیق و توسعه را طراحی و اجرایی کرده است.

تامین مالی تحقیق و توسعه: تحقیق و توسعه فناوری شاه‌کلید رشد و توسعه شرکت‌های دانش‌بنیان است و شرکت‌ها برای حفظ رقابت‌پذیری در محیط پیچیده و شتابان کسب‌وکار امروزی، ناگزیر از نوآوری مداوم و توسعه محصولات و خدمات نوین هستند. فاز تحقیق و توسعه فناوری و حرکت در لبه فناوری، علاوه بر بار هزینه‌ای شایان توجهی که برای شرکت‌های خصوصی دارد، ریسک بالایی نیز دارد. از این‌رو، در سراسر دنیا، از کشورهای توسعه‌یافته گرفته تا کشورهای در حال توسعه، دولت‌ها نقشی کلیدی در تامین مالی این فاز از توسعه فناوری ایفا می‌کنند. صندوق نوآوری نیز در تلاش بوده است مسیر را برای تامین مالی تحقیق و توسعه و تداوم نوآوری در شرکت‌های دانش‌بنیان هموار کند و با رویکردها و برنامه‌های جدید خود در این حوزه، علاوه بر تامین هزینه‌های تحقیق و توسعه فناوری‌های آینده به صورت بلاعوض، همکاری‌های فناورانه بین شرکت‌های دانش‌بنیان و موسسه‌های پژوهشی را نیز ارتقا می‌دهد. رویکرد فعال در توسعه بهره‌مندی شرکت‌های دانش‌بنیان از خدمات: شرکت‌های فعال در حوزه فناوری و نوآوری، در مسیر رشد و توسعه خود با چالش‌ها و دشواری‌های فراوانی روبه‌رو هستند. بهره‌مندی از خدمات و حمایت‌های نهادهای مرتبط، از جمله صندوق نوآوری، می‌تواند مسیر حرکت و رشد شرکت‌ها را هموار کند تا شرکت‌ها بتوانند این مسیر پرپیچ‌وخم را سریع‌تر و آسان‌تر طی کنند. از این‌رو، شناخت خدمات و حمایت‌هایی که شرکت متناسب با نیازهای هر مرحله از دوره عمر خود، می‌تواند دریافت کند، همچون چراغی مسیر پیش‌روی شرکت را روشن خواهد کرد. در این راستا، صندوق طی 20 ماه منتهی به پایان تیر 1399 با رویکردی فعال برنامه‌های متنوعی از جمله برگزاری جلسات اختصاصی معرفی خدمات برای شرکت‌ها، جلسات معرفی خدمات برای شرکت‌های دانش‌بنیان بزرگ، اعضای انجمن‌ها و سندیکاها و نیز شرکت‌های مستقر در پارک‌ها و برگزاری رویدادهای خوشامدگویی برای شرکت‌های دانش‌بنیان جدید را دنبال کرده است. همچنین با اجرای برنامه سفرهای استانی و معرفی خدمات برای شرکت‌های مستقر در استان‌های سراسر کشور، میزان بهره‌مندی این شرکت‌ها از خدمات صندوق ارتقای شایان توجهی یافته است.

حمایت از توسعه زیرساخت‌های زیست‌بوم نوآوری: دسترسی به زیرساخت مناسب برای توسعه فناوری، یکی از الزامات شکل‌گیری شرکت‌های نوآور و دانش‌بنیان است. از این‌رو، صندوق ضمن حمایت مستقیم از شرکت‌های دانش‌بنیان، حمایت از توسعه زیرساخت‌هایی مانند کارخانه‌های نوآوری و شتاب‌دهنده‌ها را از سال گذشته آغاز کرده است. در این راستا ضمن طراحی و اجرای بسته ویژه حمایت از شتاب‌دهنده‌های دانش‌بنیان، تسهیلات رهن و خرید برای راه‌اندازی کارخانه‌های نوآوری نیز طراحی و اجرایی شده است.