تغییر مسیر توسعه
زنجیره‌های ارزش جهانی چه مسیری را در پیش گرفته است؟
شیوع بیماری کرونا اقتصاد جهانی را شوکه کرد و چالش‌هایی را در بخش‌های مختلف زنجیره‌های ارزش جهانی به وجود آورد؛ به‌گونه‌ای که سبب آسیب‌پذیری جدی این زنجیره‌ها و کاهش مشارکت کشورها در این زنجیره‌ها شد. همین امر سبب شد تا کشورها انعطاف‌پذیری بیشتر در مشارکت در زنجیره‌های ارزش اداری را در برنامه‌های توسعه‌ای خود مدنظر قرار دهند تا از حضور در این زنجیره‌ها و منافع حاصل از آن در زمان‌ها و شرایط مختلف اطمینان حاصل کنند.
در نتیجه اقدام به تغییر سیاست‌های توسعه‌ای خود کرده و به پیکربندی مجدد (Reconfiguration) زنجیره‌ها از طریق پراکنش صنعتی (RDM) پرداختند. در واقع پراکنش صنعتی سبب تغییر جهت زنجیره‌های ارزش جهانی (GVC) از مقیاس بزرگ به سمت تولید در مقیاس کوچک، محلی و منطقه‌ای و انعطاف‌پذیر می‌شود که ضمن کاهش زمان تولید، سبب افزایش تولید انحصاری محصول در آن منطقه می‌شود. در واقع این تغییر جهت، سبب طراحی و ساخت غیرمتمرکز از طریق زنجیره‌های ارزش نامحدود جغرافیایی برای رفع نیازهای فوری کشورها می‌شود.
عملکرد مشارکت کشورها بر اساس سیاست مشارکت در زنجیره‌های ارزش جهانی بر اساس پراکنش صنعتی که از ژانویه سال 2019 در دسترس بوده نشان می‌دهد که از ژانویه سال 2021 به شدت در حال گسترش بوده است (نمودار 1).
همان‌طور که مشاهده می‌شود در ابتدا کشورهای آسیایی مشارکت بیشتری داشته‌اند که از ژانویه 2022 مشارکت کشورهای آمریکایی و اروپایی در این زنجیره‌ها بیشتر شده است.
بر اساس گزارش صندوق بین‌المللی پول، تغییرات در مشارکت زنجیره‌های ارزش جهانی پراکنش صنعتی‌محور بر اساس سه منطقه با توجه به سهم بازار صادرات کالا قابل بررسی است. این مناطق عبارت‌اند از:
1- مناطق کارخانه‌های آسیا شامل استرالیا، چین، هند، اندونزی، ژاپن، کره جنوبی و تایوان؛
2- مناطق کارخانه‌های اروپا شامل آلمان، فرانسه، ایتالیا، هلند، اسپانیا، سوئیس، ترکیه و بریتانیا؛
3- مناطق کارخانه‌های آمریکای شمالی شامل کانادا و مکزیک و ایالات متحده آمریکا.
بررسی مناطق کارخانه‌های آسیا دو تحول اساسی را نشان می‌دهد:
1- همان‌طور که در نمودار 2 مشاهده می‌شود منطقه آسیا در ابتدای شیوع بیماری کرونا، کاهش سهم بازار را در مقابل کشورهای آمریکای شمالی و کشورهای اروپایی داشته است. ولی از سال 2021 روند افزایشی سهم بازار در آمریکای شمالی و کشورهای اروپایی کاملاً مشهود است. همان‌طور که مشاهده می‌شود در شش‌ماهه اول سال 2022 نیز این روند افزایشی دیده می‌شود.
2- تغییر رویکرد به GVCهای غیرمتمرکز در کشورهای آسیایی از کشورهای آمریکایی و اروپایی عملکرد بهتری داشته است. چرا که در این کشورها سبب افزایش سهم بازار در شش‌ماهه دوم سال 2022 نسبت به شش‌ماهه دوم سال 2021 شده است. همان‌طور که مشاهده می‌شود کشورهای آسیایی در ابتدای بیماری کرونا سهم بازار محدودی داشتند؛ به‌عنوان مثال سهم 4 /0 واحددرصدی از کشورهای اروپایی در شش‌ماهه اول سال 2021 به 4 /1 واحد درصد در شش‌ماهه دوم سال 2022 افزایش داشته است.
بررسی شاخص مشارکت مناطق کارخانه‌های آسیا به تفکیک کشورها و ایران از ابتدای فصل اول 2020 تا پایان فصل 2022 نشان می‌دهد که این کشورها به تغییر این رویکرد توجه بسیاری داشته و توانسته‌اند شاخص مشارکت خود را در هر فصل به‌طور پیوسته افزایش دهند. این در حالی است که در این بازه‌های زمانی شاخص مشارکت ایران نوساناتی داشته است ولی در نهایت در پایان فصل دوم سال 2022 شاخص مشارکت بیشتری نسبت به فصل اول سال 2020 داشته است (نمودار 4).
همه این موارد دلالت بر این دارد که تغییر رویکرد بر اساس پراکنش صنعتی می‌تواند زمینه‌های حضور و مشارکت در زنجیره‌های ارزش جهانی را بهبود بخشد؛ با این حال باید توجه داشت که این تغییر رویکرد می‌تواند با مشکلات و موانعی همراه باشد که برخی از مهم‌ترین آنها عبارت‌اند از:
1- مشکلات در تامین منابع محلی جهت دسترسی به مواد خام و حصول اطمینان از کیفیت بالای این مواد از کشورهای مختلف منطقه و محدود شدن حضور GVCها؛
2- نگرانی در خصوص تغییر مدل‌های کسب‌وکار منطبق با RDM؛
3- نیاز به سرمایه‌گذاری گسترده جهت راه‌اندازی آزمایشگاه‌ها و دفاتر نظارتی در مناطق مختلف در راستای حصول اطمینان از رعایت تمامی استانداردهای نظارتی و تضمین کیفیت.
