ریسک‌های روزافزون

پسته در ایران یک سابقه 400 تا 500ساله دارد که دامنه آن از پسته‌های وحشی در سمت خراسان در ایران تا گونه‌های محلی و بومی کشیده شده که در نهایت، در منطقه رفسنجان و کرمان بومی شده است. اکنون در رفسنجان، درخت‌های چندساله کهنی وجود دارد که بعضاً برخی از آنها، 300 تا 400 سال سن دارند و اگرچه محصول اقتصادی ندارند، ولی به هر حال به لحاظ اینکه یک سبقه تاریخی را نشان می‌دهند حائز اهمیت است. واقعیت آن است که پسته یک گیاه مقاوم به لحاظ درجه حرارت‌های پایین یا بالاست که طیف متنوعی از حرارت را می‌تواند تحمل کند و به لحاظ نوع و کیفیت آب، گیاهی به شمار می‌رود که دوره‌های آبیاری طولانی‌مدت را تحمل می‌کند و به کم‌آبی مقاوم است.

 از طرف دیگر، کیفیت پایین آب را نیز متحمل می‌شود و می‌تواند آب‌های شور را نیز تحمل کرده و در شرایط سختی آب، رشد کند و محصول دهد. آنچه به صورت تاریخی در گذشته وجود داشته، به این شکل بوده که 80 درصد پسته تولیدی کشور در کرمان و 20 درصد در سایر شهرها مثل دامغان تولید می‌شده است؛ ولی اکنون به دلیل محدودیت‌های کم‌آبی و تغییرات اقلیمی که رخ داده است، تولید پسته از استان کرمان به برخی استان‌های دیگر شیفت پیدا کرده که منابع آبی بهتری دارند؛ تا آنجا که حتی در جنوب تهران نیز کشت پسته رخ می‌دهد و به استان‌های خراسان شمالی، جنوبی و رضوی، قزوین و قم هم که منابع آبی بهتری دارند، کشیده شده است. به هر حال پسته ارزش افزوده صادراتی خوبی را برای کشور ایجاد می‌کند و تولید آن در گذشته تشویق شده؛ به نحوی که درصد قابل توجهی از حجم صادرات غیرنفتی را به خود اختصاص داده است و از این نظر، درآمد در هکتار بالاتری نسبت به محصولات زراعی دیگر، برای کشاورزان منطقه‌هایی که پسته می‌کارند، به ارمغان آورده است؛ به نحوی که در هر جایی در کرمان، تا سرحدی که آب ما را محدود نکرده، کاشت پسته توسعه یافته که البته نکته منفی کمبود آب نیز بر آن مترتب است. 

صادرات آب در حاشیه فروش پسته به دنیا

بر این اساس حجم آبی که به صورت مجازی در قالب پسته از ایران صادر می‌شود، با ارزش افزوده‌ای که از صادرات پسته به دست می‌آید، نشانگر این است که اگر همان میزان آب را به صنعت اختصاص دهیم، ارزش افزوده بالاتری را به دست خواهیم آورد. واقعیت این است که تا پیش از افزایش قیمت دلار، هر کیلوگرم پسته 9 دلار صادر می‌شد؛ در حالی که یک هکتار پسته 9 هزار مترمکعب آب مصرف می‌کند و هزار کیلوگرم به صورت متوسط پسته می‌دهد؛ البته این آمار برای مناطقی است که پسته مرغوب‌تری دارد، پس اگر این آب را به صنعت اختصاص دهیم، منافع بیشتری حاصل خواهیم کرد. البته این واقعیت را هم نباید نادیده گرفت که بخش عمده‌ای از کشاورزان، فعالیت جایگزینی ندارند و حتی آنهایی که به دلیل محدودیت، زمین خود را به کشت دیگری مثل گیاهان دارویی اختصاص داده‌اند، نتوانسته‌اند توفیقات زیادی حاصل کنند. به هر حال تغییر زمین زراعی نیاز به زیرساخت‌های بازار و مشاوره و ترویج دارد و باید این کار در بخشی از زمین‌های پسته به صورت پایلوت انجام گیرد و به مرور زمان زمین‌های پسته به کشت دیگری اختصاص یابد. در این میان البته نباید تغییرات اقلیمی را هم فراموش کرد. البته اطلاعات بنده نیز در حوزه تغییرات اقلیم راجع به کرمان است که حجم عمده پسته در آنجا تولید می‌شود. 

ریسک‌های اقلیمی پسته

پسته چند ریسک به لحاظ اقلیمی دارد که دامنه تاثیر آنها بر روی محصولات متفاوت است؛ به این معنا که اثر آن بر روی محصولات زراعی بیشتر بوده و روی پسته که محصول آسیب‌پذیری است، ریسک اقلیمی می‌تواند تا 40 درصد اثرگذار باشد. یکی از ریسک‌های اقلیمی در مورد پسته، سال‌آوری است. گیاه پسته از آن گیاهانی است که اگر یک سال عملکرد خوبی نداشته باشد، سال بعد گیاه می‌تواند جوانه تولید کرده و تبدیل به خوشه و محصول شود؛ پس یک سال محصول خوب دارد و یک سال، محصول کمتر؛ ولی این سال‌آوری در مورد همه درختان پسته یک منطقه به صورت یکسان نیست. به این معنا که مثلاً در کرمان یک منطقه‌ای در یک سال، محصول کمتری دارد و آن منطقه دیگر، محصول بیشتری دارد؛ ولی این سال‌آوری تغییرات را پوشش می‌دهد و این‌طور نیست که یک سال تولید به شدت کم باشد و یک سال زیاد؛ در نتیجه نوسان عرضه نداریم. ریسک دیگر، اقلیمی است؛ به طور کلی پسته از وضعیت کم‌آبی آسیب می‌بیند و بارش باران که کم می‌شود، رطوبت پایین‌تری در فضای تولید پسته به وجود می‌آید و تولید ریزش می‌کند، ضمن اینکه آب‌های زیرزمینی کاهش یافته و دوره‌های آبیاری گیاه از حد معمول بیشتر می‌شود، پس این امر به عملکرد تولید آسیب می‌زند. پس ریسک اقلیمی و کاهش بارندگی یا نزولات جوی در این منطقه کرمان به شدت خود را نشان داده و برخی از کشاورزان به راحتی این مساله را نپذیرفته‌اند و عمق چاه خود را از 60 متر در سال گذشته به 300 متر در سال جاری رسانده‌اند که این حکایت از تاثیر کم‌آبی بوده است. ضمن اینکه طول هر آبیاری از 30 روز به 50 روز رسیده است و حتی سطح زیر کشتی در رفسنجان وجود دارد که به دلیل محدودیت آبی، تبدیل به زمین بایر شده است. 

نوسانات دمایی با پسته ایران چه می‌کند؟

ریسک دیگر پسته، نوسانات دمایی است که در دو مقطع، به پسته آسیب می‌رساند. یک زمان تقریباً دهم اردیبهشت‌ماه است که کشاورزان به آن سرمای چهلم نوروز می‌گویند و آن زمانی است که گل‌های پسته باز شده است و سرمازدگی به آن آسیب می‌زند و باعث می‌شود که خوشه‌های پسته، تعداد دانه کمتری داشته باشند و در اثر سرما از بین بروند؛ پس عملکرد کاهش می‌یابد. مقطع دوم اما در نیمه‌های فروردین‌ماه رخ می‌دهد که زمانی است که پسته به گل‌دهی رفته و گرده‌افشانی می‌کند، بنابراین اگر گرمای هوا شدید باشد، این گرده‌ها در هوا می‌سوزند و گرده‌افشانی ناقص انجام می‌شود. البته هر دو این ریسک‌ها از سوی صندوق بیمه محصولات کشاورزی مورد پوشش قرار گرفته‌اند و کشاورزان می‌توانند محصول خود را به لحاظ این دو ریسک، بیمه کنند. به هر حال اکنون نظم تغییرات اقلیمی به هم خورده و زمان‌های بارش، کاهش یا افزایش دما بر روی تولید اثر گذاشته است. 

در این میان خوشبختانه، قیمت‌گذاری در پسته به دست کشاورزان است و آنها دستشان در مورد این مساله باز است؛ یعنی نرخ‌گذاری از سوی انجمن پسته و تعاونی پسته رفسنجان انجام می‌گیرد و در فضای قیمت، اختلاف نرخ بین کشاورز و صادرکننده کم است و این امر، حاشیه سود بالاتری برای پسته‌کاران تامین می‌کند. 

آفت‌ها بلای جان تولید پسته

نکته حائز اهمیت دیگری که کشاورزان پسته‌کار و تولید پسته را تهدید می‌کند و خارج از بحث آب و تغییرات اقلیمی است، آفات در پسته و خرماست که در کرمان رخ داده است. اکنون آفت‌هایی وجود دارد که شیره گیاه را می‌خورد؛ پس محصولی مثل خرما، شیره و تازگی لازم را ندارد، ضمن اینکه در مورد پسته نیز، این آفت، اندازه دانه پسته را کاهش می‌دهد؛ ولی هیچ سم یا شیوه مبارزه‌ای برای کشاورزان که کاملاً قطعی باشد، معرفی نشده تا بتوانند از آن استفاده کنند. از همه مهم‌تر اینکه در بحث فروش سم، مافیا وجود دارد و هرچند وقت یک‌بار، سم جدیدی را به کشاورز معرفی می‌کنند، که تاثیر لازم را ندارد. بنابراین این ریسک را هم باید در کنار تغییرات اقلیمی لحاظ کرد.