مازوت می‌سوزانیم
مسعود تجریشی از چرایی تشدید آلودگی هوا در کلانشهرها می‌گوید
با آغاز فصل سرد، فرقی نمی‌کند تردد در خیابان‌ها چگونه باشد، آلودگی هوا مثل دیوی سیاه بر سر شهر می‌افتد. این مشکل البته فقط در تهران نیست و در 13 شهر ایران که صنایع آلاینده استقرار دارند و جریان هوا در آنجا به خوبی جریان ندارد، خودنمایی می‌کند. حالا در شهر تهران بحث استفاده از سوخت مازوت مطرح است. سوختی اضطراری که مسعود تجریشی، معاون محیط‌زیست انسانی سازمان حفاظت از محیط زیست، استفاده از آن را در شهر تهران رد می‌کند. اما مقامات شورای شهر تهران تاکید دارند که دلیل آلودگی هوا، استفاده از مازوت در کارخانه‌ها و نیروگاه‌هاست. مقامات شورای شهر تهران معتقدند: مساله مبارزه با آلودگی هوا، موضوع یکی، دو سال نیست بلکه نیمی از یک قرن گذشته هوای تهران آلوده بوده و این موضوع نشان می‌دهد، آلودگی هوا فراتر از دوره‌های شهرداری و دولت‌هاست و به همین خاطر باید نگاه کلان و راهبردی برای حل آن داشت. امسال به ویژه در مهرماه، پاییز خشک‌تری نسبت به گذشته داشتیم و این امر شهر را غافلگیر کرد چراکه معمولاً آلودگی دیرتر آغاز می‌شد. البته شاخص‌های اندازه‌گیری نسبت به قبل سختگیرانه‌تر شده است اما مساله اصلی آن است که به دلیل مشکلاتی که به خاطر تحریم‌ها وجود دارد، بخشی از اقدامات مبارزه با آلودگی هوا از برنامه زمان‌بندی عقب است. مسعود تجریشی اما نظر دیگری دارد.
♦♦♦
به نظر می‌رسد آلودگی هوای تهران و کلانشهرها که در این روزها دارد بیش از گذشته دیده می‌شود ناشی از مصرف سوخت مازوت در نیروگاه‌ها و کارخانه‌هاست. اعضای شورای شهر تهران گفته‌اند؛ به دلیل تحریم نمی‌توانیم مازوت را صادر کنیم و مجبوریم از آن نگهداری یا آن را مصرف کنیم. این اظهارنظرها تا چه اندازه با واقعیت منطبق است؟
ما چون به‌طور دائم وضعیت آلودگی و عوامل آن را رصد می‌کنیم و اطلاعات را از منابع اصلی دریافت می‌کنیم، می‌توانیم اعلام کنیم که تا 10 روز پیش (20 آذر) آخرین اطلاعاتی که داریم این است که سوخت مازوت در نیروگاه‌های شهر تهران مصرف نشده است. این وضعیت آلودگی سه هفته است که ادامه دارد. ما اطلاعاتمان را از منابع استانی آماری گرفتیم که تاکید دارد 97 درصد سوخت نیروگاه‌های ما گاز بوده است. بنابراین سه درصد مصرف سوخت مایع نمی‌تواند باعث ایجاد آلودگی هوا شود. شهرهایی هستند که مازوت می‌سوزانند. شهرهایی در ایران داریم که اساساً راهی جز سوخت مازوت ندارند. مثلاً در نکا در مازندران بدون سوخت مازوت نمی‌توان کاری انجام داد. در مشهد بعد از اینکه مازوت از سوخت نیروگاه‌ها و کارخانه‌ها حذف شد، وضعیت آلودگی هوا بهتر شد. ولی در مقایسه، شهرهایی مثل کرمانشاه و همدان بیش از 60 درصد مازوت‌سوزی دارند که آلودگی هوا در این شهرها بسیار بد شده است. در شیراز سوخت پالایشگاه شیراز زمانی دچار اختلال شده بود و وضعیت آلودگی هوای شیراز چند روز شدیداً افزایش پیدا کرد. بنابراین وقتی مازوت مصرف می‌شود آلودگی هم افزایش پیدا می‌کند اما حقیقت این است که ما در کشور داریم مازوت مصرف می‌کنیم و لزوماً به این معنی نیست که این سوخت مصرف نمی‌شود و از قضا مازوت یک سوخت اضطراری است و در ایران مصرف می‌شود ولی در تهران بر اساس اطلاعاتی که داریم مازوت سوخته نمی‌شود بلکه در کارخانه‌ها و نیروگاه‌ها گاز مصرف می‌شود.
آلودگی هوا در تهران دو هفته است که پیوسته وجود دارد. اگر سوخت مازوت دلیل این شدت از آلودگی نیست، پس چه دلیل دیگری می‌تواند وجود داشته باشد؟ این در حالی است که به نظر می‌رسد به دلیل محدودیت‌های کرونا میزان رفت‌وآمدها کمتر شده باشد.
اینکه میزان رفتوآمد کمتر شده است بر چه اساسی است. میزان تردد خودروها را نمی‌توان بر اساس مشاهده تعیین کرد. متولی اعلام این بخش راهنمایی و رانندگی است که آنها می‌گویند تردد در خیابان‌های تهران نسبت به سال گذشته تا 13 درصد افزایش پیدا کرده است.
در طول ماه‌های گذشته محدودیت ورود کارکنان و تعطیلی نسبی شهر را داشته‌ایم. حدود نیمی از کارکنان دورکار هستند و مدارس کاملاً تعطیل است. از 9 شب تا 4 صبح نیز محدودیت تردد است و نوعی حکومت نظامی است تا کرونا کنترل شود. طبیعی است که تردد کمتر شده باشد.
اگر تردد هم کم شده باشد ولی از طرفی سکون هوا را داشتیم، و قاعدتاً نباید فرق زیادی در ایجاد آلودگی هوا داشته باشد. من هم جواب دقیق این را نمی‌دانم که چرا آلودگی هوا بیشتر شده است. گمانه‌زنی‌ها در این زمینه زیاد است. مثلاً کسی گفته است که ساخت‌وساز کمتر شده است. در حالی که طبق اطلاعاتی که من از شهرداری تهران دارم حدود 20 درصد ساخت‌وساز بیشتر شده است. بنابراین نمی‌توانم بگویم صدور مجوز ساخت‌وساز باعث شده است. اما برخی آمارها را با اشاره به داده‌های مشاور محیط زیست در 13 کلانشهر کشور می‌توانیم مستند عرض کنیم که وضعیت آلودگی هوای شهرهای بزرگ چگونه است. مثلاً دلیل افزایش آلودگی شیراز که سبب شده وضعیت هوا خراب شود، به پالایشگاه این شهر برمی‌گردد که نتوانسته‌اند سوخت خوبی به این پالایشگاه بدهند. این یک استثنا است. اما در وضعیت کلان آن چیزی که مشخصاً دارد خود را نشان می‌دهد این است که خودروهای ما دارد فرسوده‌تر می‌شود. از پارسال تا امسال ما به عنوان انسان یک سال مسن‌تر شده‌ایم، در مورد خودروها نیز چنین است. بنابراین خودروهایی که تردد بیشتری دارند مثل تاکسی‌ها، اتوبوس‌ها، کامیون‌ها و موتورسیکلت‌ها یک سال فرسوده‌تر شده‌اند. این فرسودگی و تردد نشان می‌دهد امسال میزان آلودگی که این خودروها و ماشین‌ها دارند ایجاد می‌کنند بیشتر شده است. مورد دیگر فرض کنید تعداد زیادی خودرو که قرار بود از رده خارج شود، خارج نشده چون قانون خودرو فرسوده لغو شده است. در سال‌های گذشته هم خودرویی خارج نکردیم. بنابراین تعداد خودروها بیشتر شده و تعداد خودروهای فرسوده افزایش یافته است. وقتی خودرو قدیمی می‌شود و تعداد هم بیشتر می‌شود بنابراین مصرف سوخت بیشتر می‌شود. وقتی مصرف سوخت بیشتر شود، گازهای تولیدی بیشتری ایجاد می‌شود. تهران بزرگ‌تر نشده است ولی تردد در آن بیشتر شده و مصرف سوخت و تولید گاز افزایش یافته است. نباید خیلی انتظار داشته باشیم که وضعیت بهبود پیدا کند.
حداقل در یکی دو ماه گذشته بخشی از ادارات دورکار بوده و مدارس به‌طور کامل تعطیل بوده‌‌اند. محدودیت‌های کرونایی هم بیشتر بوده و باید رفتوآمد کمتر شده باشد. ولی اشاره کردید که مقامات از افزایش 13درصدی رفتوآمد خبر داده‌اند. این موضوع نشان می‌دهد کنترل برای مدیریت آلودگی هوا صورت نگرفته است.
بله، همین‌طور است. اگر ریشه علت را نتوانیم پیدا کنیم یا باید همدیگر را متهم کنیم یا اینکه مردم را دچار دوگانگی کنیم. مثلاً من یک حرفی می‌زنم شورای شهر یک حرف دیگری می‌زند. شما به عنوان یک شهروند باید تشخیص بدهید چه کسی دارد حرف درست می‌زند. محیط زیست استان تهران بعد از اظهار نظر اعضای شورای شهر درباره مصرف مازوت این حرف را رد کرد. باید از مقامات شهرداری پرسید منبع اطلاعاتی آنها کجاست. اگر قرار باشد هر کس هر حرفی می‌خواهد بزند، مردم دیگر به هیچ‌کسی اعتماد نمی‌کنند و حتی به رسانه‌ها نیز اعتماد نخواهند کرد.
کرونا مخاطره جانی دارد و تعداد زیادی از مردم را از بین برده و تصادف‌های رانندگی یکی از دلایل اصلی مرگ‌ومیر در ایران است. در این مواردی که مثال زدیم، مدعی‌العموم وارد می‌شود و اساساً طرح دعوی می‌کند اما چرا آلودگی هوا که میزان مرگ‌ومیر زیادی هم دارد، اساساً مدعی‌العموم ندارد؟
این سوال خوبی است که چرا مدعی‌العموم در موضوع آلودگی هوا وارد نمی‌شود. پارسال من این مساله را مطرح کردم و رئیس قوه قضائیه جناب آقای رئیسی وارد شد. هر چه از دست ما بر می‌آمد عمل کردیم. کسانی را که به وظایفشان عمل نکردند به آنها اعلام کردیم. دیگر نمی‌دانیم چه کنیم. آقای رئیسی در جلسه شورای عالی قضایی این مساله را مطرح کردند که وارد مساله آلودگی هوا می‌شویم و حتماً با متخلفان برخورد خواهیم کرد. اگر ایشان پارسال این حرف را زده و قانون هم مشخص کرده است که هر کسی چه وظیفه‌ای دارد و ما هم وظایفی را که دستگاه‌ها دارند بر اساس اطلاعاتی که از خودشان دریافت می‌کنیم در سامانه‌ای ثبت می‌کنیم، باید این روند مدیریت شود. حدود یک ماه و نیم پیش به آقای جهانگیری معاون اول رئیس‌جمهوری ارزیابی عملکرد این نهادها را فرستادیم و حداقل از پارسال تا امروز سازمان بازرسی چندین بار آمار مرتبط با عملکرد دستگاه‌ها را از ما خواسته است که مرتبط با قوه قضائیه است. بنابراین باید دستگاه‌ها نیز در این زمینه عملکرد خود را شفاف بیان کنند. من به لحاظ قانونی به وظیفه خودم عمل کرده‌ام؛ ممکن است از عملکرد خودم راضی نباشم اما وظیفه‌ام را از نظر قانونی انجام داده‌ام. من اسم این کار را «حق عامه» می‌گذارم. قوانین بر اساس همین تعیین می‌شوند. تعهدات دستگاه یک زمانی قانونی نبود اما الان قانون داریم و آیین‌نامه دارد و تعیین تکلیف تمام آیتم‌ها و مسوولیت نهادها را مشخص کرده است. باید ببینیم حالا چه کسی به وظیفه‌اش عمل کرده و چه کسی نکرده است و دلایل قصور بررسی شود. ما در سازمان محیط زیست دیگر بیش از این کار خاصی نمی‌توانیم انجام دهیم. قانون در مورد تعهدات نهادها در قانون هوای پاک وظیفه‌ای را بر عهده مجلس گذاشته است. باید از نمایندگان مجلس بپرسید که شما چه کاری انجام داده‌اید. نهادها نباید این مساله را پاس دهند. این ماجرا خیلی شفاف است. هر دستگاهی وظیفه مشخصی دارد. مقننه، قضائیه و مجریه همه وظایف مشخص خود را دارند. به اعتقاد من همه مشخص است. این یک کار جمعی است. بقیه دنیا چطور مدیریت می‌کنند. مگر می‌شود من قانونی وضع کنم ولی برای اجرای آن پول اختصاص ندهم. وظیفه مجلس تایید بودجه است. چرا مجلس ردیفی برای فیلتر دوده بر روی کامیون‌ها وضع نمی‌کند اما نمایندگان محترم همان مجلس برای سدسازی و پروژه‌هایی که مدنظر منطقه و حوزه انتخابیه خود آنهاست فشار وارد می‌کنند و بودجه‌های اختصاصی آنجا را طلب می‌کنند. رسانه‌ها باید عمیق‌تر وارد این مساله شوند. رسانه‌ها عمدتاً این موضوعات را فقط از محیط‌زیست می‌پرسند یا اینکه نهادهای دیگر سوالات آنها را جواب نمی‌دهند و پرسش‌هایشان را از ما می‌پرسند. برای تدوین بودجه شهر باید از شورای شهر پرسید، چند پروژه که به کاهش آلودگی هوا کمک کند، در بودجه سه سال اخیر تدوین کرده‌اند؟ رسانه‌ها باید همه نهادها را در مدیریت آلودگی هوا به پرسش بگیرند. اینکه همه چیز را در محیط‌زیست می‌بینید اشتباه است. سازمان محیط زیست یک وظیفه قانونی دارد. اینکه محیط زیست کشور خراب است این نیست که سازمان محیط زیست وظیفه دارد. سازمان محیط زیست باید نظارت، پایش و ارزیابی کند و آن را گزارش کند. ما داریم همین کار را می‌کنیم. قانون وظیفه همه نهادها را مشخص کرده است. بر اساس قانون هوای پاک وظیفه هر نهادی مشخص شده است اما آیا رسانه‌ها از وزارت نفت می‌پرسند که طرح کهاب چه شد؟ آیا از وزارت کشور می‌پرسند طرح معاینه فنی خودروها به کجا رسید؟ از مجموعه‌های مختلفی که وزارت صمت و دیگر نهادها متولی فعالیت در آنها هستند سوال شده آیا در شناسایی صنایع آلاینده همکاری کرده‌اند؟ متاسفانه هر سال بعد از شروع آلودگی هوا در فصل زمستان همه سراغ محیط زیست می‌روند.
در طول این سال‌ها این پرسش‌ها از همه این نهادها پرسیده شده اما کسی به درستی پاسخی نداده و رسانه‌ها هم تقریباً همه ابعاد ماجرا را بررسی کرده‌اند. اما چون سازمان محیط زیست از بعد نظارتی مسوولیت‌هایی دارد، بعد از بی‌نتیجه ماندن هر فعالیتی ما به سراغ محیط زیست می‌آییم.
بله، محیط زیست فقط وظیفه نظارت دارد. قانون مشخص کرده است اگر من به وظیفه‌ام در حوزه نظارت بر عملکرد دستگاه‌ها در مدیریت آلودگی هوا عمل نکنم مرتکب جرم شده‌ام. سازمان محیط زیست ضابط قضایی برای دولت نیست. بنابراین آن‌کس که ضابط قضایی است سازمان بازرسی کل کشور است. برای تفریغ بودجه و نحوه هزینه‌کرد نیز دیوان محاسبات وظیفه دارد و برای شهرها نیز شورای شهرها و شهردار مسوولیت دارند و آنها بودجه‌ها را مشخص می‌کنند و بر اساس بودجه کار می‌کنند. اتفاقاً اگر شهرهای ما وضع نامناسبی دارند، چون شوراهای شهر و شهرداران ما نتوانسته‌اند وظایف خود را به درستی انجام دهند. واقعاً این وضعیت به محیط زیست ارتباطی ندارد. شورای شهر باید بودجه تدوین کند چرا سوال آن را از من می‌پرسند؟
این توقع درستی است که رسانه باید سراغ نهادهای متولی برود و آنها را به پرسش بگیرد. در بحث مدیریت آلودگی هوا همه نهادهای متولی که حدود 17 نهاد هستند مسوولیت دارند. پرسش از محیط زیست لزوماً هم به معنی این نیست که این سازمان به وظیفه خود به درستی عمل نکرده است. ما می‌دانیم نهادهای متولی هر کدام کار را به دوش دیگری گذاشته‌اند و از قضا تنها مرجعی که به لحاظ حقوقی توقع می‌رود این مساله را روشن کند که چرا نهادها وظیفه خود را انجام نمی‌دهند، محیط زیست است.
رسانه باید صورت مساله را برای مردم باز کند. شما وقتی نتوانید مساله را برای مردم روشن کنید چرا باید مشکل حل شود. رسانه‌ها در همه دنیا وظیفه بزرگی دارند. آنها باید شفاف‌سازی کنند. باید موضوع برای همه روشن باشد. نباید دنبال نقاط ضعف بگردند. احساس من این است که در آلودگی هوا هیچ‌کس به خود اجازه نداده است قانون هوای پاک را بخواند. من به شما قول می‌دهم رسانه‌ها و نهادها هیچ‌کدام وظایف قانونی هر نهادی را نمی‌دانند. مساله آلودگی محیط زیست و آلودگی هوا باید ریشه‌ای دیده شود و اگر ریشه‌ای دیده نشود مشکل حل نخواهد شد. ما نمی‌توانیم مساله را به تنهایی حل کنیم چون مسوولیت حل مساله بر عهده ما نیست و توانش را هم نداریم. ما گزارشی را به معاون رئیس‌جمهوری دادیم. بر اساس این گزارش اعلام کردیم در قانون هوای پاک هر کس چه وظیفه‌ای داشته است. بر اساس خوداظهاری باید نهادها بگویند هر کس در چه جایگاهی است. برای مجلس برنامه‌ای دادیم که برای 13 شهری که مساله آلودگی هوا دارند چه اقداماتی توسط چه کسی و با چه هزینه‌ای برای اثربخشی بر بهبود آلودگی هوا باید صورت بگیرد. به قوه قضائیه و سازمان بازرسی عملکرد دستگاه‌ها را در تک‌تک موارد گفته‌ایم. جز این موارد من دیگر وظیفه‌ای ندارم.
پرسش پایانی را از شما می‌پرسم. بیشترین نقش آلودگی هوا بر عهده چه گروهی از آلاینده‌کننده‌ها است؟ آیا مطالعه تازه‌ای انجام شده که نشان دهد آلوده‌کننده اصلی هوا چیست؟
نه، هیچ تفاوتی نسبت به گذشته صورت نگرفته است. درصدها به قدری تغییر کرده است اما آن چیزی که در سال‌های 93 و 95 انجام شده با آن چیزی که در سال‌های 98 و 99 انجام شده نسبت قدرها تغییر کرده ولی سهم‌ها عوض نشده است. اتفاق خاصی هم رخ نداده که سهم آلاینده‌‌ها تغییر کند. وزارت بهداشت نیز سالانه گزارش مرگ‌ومیر را ارائه می‌دهند. گزارش سال 98 اعلام شده است. آنها غلظت‌ها را می‌گیرند و از یک روش آماری استفاده می‌کنند و یک بازه‌ای از میزان مرگ‌ومیر و یک حداقل‌ها و حداکثرهایی برای میانگین کل کشور تهیه می‌کنند. گزارش وزارت بهداشت محرمانه نیست و این عدد حدود چهار هزار و 200 کشته دارد. البته این عدد به صورت میانگین در مورد مرگ‌ومیر است. و تقسیم‌بندی دیگری دارند که آلودگی اثراتی بر انواع بیماری‌ها می‌گذارد و مشکلات زیادی در حوزه سلامت ایجاد می‌کند.
