صنعت میلیاردی

وقتی بدن انسان آب خود را از دست می‌دهد، احساسی به ما دست می‌دهد که اسم آن را «تشنگی» می‌گذاریم. یعنی احساس نیاز به نوشیدن مایعات. در روزهای گرم تابستان نیاز همه ما به نوشیدنی‌های خنک شدت می‌گیرد. البته تشنگی تنها دلیل نوشیدن نیست. بلکه در روزهای سرد زمستانی یا بعد از صرف یک وعده غذایی چرب، اگرچه متخصصان نوشیدن آب بلافاصله بعد از غذا یا با شکم خالی را پیشنهاد نمی‌کنند، اما یک لیوان چای یا قهوه داغ خیلی می‌چسبد.

میلیون‌ها نفر در سرتاسر جهان روز خود را با چای یا قهوه شروع می‌کنند و همین میزان محبوبیت آن را به یک صنعت بزرگ با گردش مالی میلیارد‌دلاری تبدیل کرده است.

 میلیاردها نفر روز را با یک نوع نوشیدنی آغاز می‌کنند که می‌تواند شامل آب، دمنوش‌های گیاهی و به خصوص آبمیوه باشد. در این میان نباید محبوبیت نوشیدنی‌های گازدار مانند نوشابه و سودا را دست‌کم گرفت. استفاده از این نوشیدنی‌های قندی به قدری افزایش یافته که متخصصان تغذیه به طور جدی به مردم به خصوص کودکان نسبت به استفاده از این نوشیدنی‌ها اخطار می‌دهند. به‌رغم توصیه‌های پزشکی کمپانی‌های بزرگ تولید نوشابه‌های گازدار چنان سیاست‌های سخاوتمندانه‌ای اتخاذ کرده‌اند که طرفداران این نوشیدنی‌ها را هر روز بیش از دیروز پاگیر کرده است (البته این روند افزایشی بیشتر در کشورهای در حال توسعه مشاهده می‌شود). در رستوران‌های زنجیره‌ای آمریکا و برخی کشورهای اروپایی پر کردن لیوان نوشابه یا درخواست نوشابه دوم برای مشتری‌ها رایگان است و همین آنها را به نوشیدن بیشتر ترغیب می‌کند. تحقیقات همچنین نشان می‌دهد کافئین موجود در نوشابه‌های گازدار مانند کوکاکولا و پپسی اعتیادآور است. اما نوشیدنی‌های غیرالکلی منحصر به چای و قهوه یا نوشابه‌های قندی و مضر نیست. در این میان آبمیوه نیز سهم بسزایی در بازار نوشیدنی به جز آب ایفا می‌کند. آبمیوه‌های تازه را نمی‌توان برای مدت طولانی در یخچال یا محیط بیرون نگهداری کرد، از این‌رو کارخانه‌ها وارد عمل شدند و آبمیوه‌های مختلف را در بطری و پاکت ریختند، به آنها افزودنی‌های مجاز و مواد نگهدارنده اضافه کردند و در بسته‌بندی‌های رنگین در اختیار مردم قرار دادند. گاهی اوقات این افزودنی‌های مجاز از سطح مجاز فراتر می‌رود و پزشکان معتقدند شکر استفاده‌شده در آبمیوه‌های کارخانه‌ای هم برای سلامت مضر است و کمی بیشتر از گاهی پیش می‌آید که بخش میوه نوشیدنی را تنها اسانس تشکیل می‌دهد. هر چند هیچ کدام از اینها از محبوبیت این نوشیدنی‌ها و مصرف روزافزون آنها نکاسته است.

بازار جهانی چای و قهوه

گزارش «گرند ویو ریسرچ» در سال گذشته، پیش‌بینی کرده که ارزش بازار چای و قهوه آماده تا سال 2024 به 13 /116 میلیارد دلار خواهد رسید. در این گزارش آمده است چای و قهوه آماده یک روند رو به رشد در صنعت نوشیدنی‌های غیرالکلی است. این نوشیدنی‌ها نه‌تنها سریع و انرژی‌زا (محرک) هستند، بلکه در برخی جوامع یک روش زندگی (lifestyle) محسوب می‌شوند. تنوع طعم‌ها و خواص این نوشیدنی‌ها با میزان تقاضای محصولات ارتباط مستقیم دارد.

یکی از عوامل دیگری که در افزایش تقاضای این نوشیدنی تاثیر بسزایی گذاشته تغییر ذائقه مردم است. چرا که مزه تلخ قهوه و گس چای این روزها طرفدار پیدا کرده و خیلی‌ها دیگر چای و قهوه‌شان را شیرین نمی‌کنند.

10 کشور برتر تولیدکننده چای و قهوه

اگرچه در وهله اول به نظر می‌رسد قهوه انتخاب همگان باشد، اما پرطرفدارترین نوشیدنی بعد از آب در دنیا، چای است. در آمریکا به تنهایی مصرف چای از دهه 90 تاکنون بیش از 400 درصد افزایش یافته است. این روزها هر گوشه از شهر را که نگاه کنید، اقلاً یک کافه پیدا می‌کنید و این موضوع در همه دنیا صادق است، بنابراین تعجبی ندارد که قهوه یکی از پرفروش‌ترین کالاها در جهان باشد. در جدول یک نام 10 کشور بزرگ تولیدکننده چای آمده است. سومین نوشیدنی پرمصرف در دنیا بعد از آب و چای، قهوه است. پس از روغن، قهوه اولین کالای مورد تجارت در دنیاست. روزانه حدود نیم تریلیون فنجان قهوه در سرتاسر جهان نوشیده می‌شود. البته دانه‌های قهوه به جز استفاده دم‌کردنی و نوشیدنی، استفاده‌های دیگری هم دارند. از طریق فرآیند کافئین‌زدایی، از کافئین موجود در قهوه برای برخی نوشابه‌ها (کوکاکولا)، داروها و لوازم‌آرایشی و بهداشتی نیز استفاده می‌شود. قهوه انواع و طعم‌های مختلف دارد اما دو نوع اصلی قهوه برای مصارف تجاری کاشته می‌شود. یکی از آنها عربیکاست که 70 درصد قهوه جهان را تامین می‌کند، و دیگری قهوه ربوستا که به مراتب از عربیکا ارزان‌تر و کاشت آن آسان‌تر است. در جدول 2 نام 10 کشور بزرگ تولیدکننده قهوه  آمده است.

چای در ایران

چای سیاه معمول‌ترین نوع چای کشت‌شده در ایران است. تا اواخر قرن پانزدهم انتخاب اول ایرانی‌ها برای نوشیدنی گرم، قهوه بود. هرچند به خاطر فاصله زیاد با کشورهای اصلی تولیدکننده قهوه، دسترسی به دانه‌های ارزشمند قهوه برایشان سخت بود. به لطف جاده تجارت زمینی با چین که «جاده ابریشم» نام داشت، در ایران دسترسی به چای آسان‌تر بود. محبوبیت چای در حال افزایش بود و در سال 1882 با دانه‌هایی که از هند خریداری کرده بودند، ایرانی‌ها هم شروع به کشت چای در کشورشان کردند. شاهزاده محمد میرزا، اولین شهردار تهران که به «کاشف‌السلطنه» شناخته می‌شد، در این زمینه پیشگام بود. کاشف‌السلطنه که در آن زمان سفیر ایران در هند تحت استعمار انگلیس بود، می‌دانست که بریتانیایی‌ها راز کشت چای را در غل و زنجیر محفوظ نگه می‌دارند چرا که یکی از اصلی‌ترین کسب‌وکارهایشان در هند بود. کاشف‌السلطنه به یک کارگر فرانسوی در هند تغییر هویت داد و در مزارع چای مشغول به کار شد تا فوت و فن کار را بیاموزد و مقداری نمونه به ایران بیاورد. آن نمونه‌ها را در گیلان کاشت و به این ترتیب صنعت چای در ایران کلید خورد. نخستین بار تعدادی از کشاورزان در حومه شهر لاهیجان (چارخانه سر) کشت چای را آغاز کردند و به تدریج در سایر نقاط استان گیلان گسترش یافت به طوری که در سال 1319 مساحت باغات چای به 600 هکتار رسید. روند توسعه تدریجاً ادامه داشت تا اینکه در سال 1337 دولت ایران اقدام به تاسیس سازمان چای کشور کرد تا کشاورزان چایکار و صاحبان صنعت چای‌سازی را تحت حمایت قرار دهد. در حال حاضر سطح زیر کشت چای حدود 32 هزار هکتار است که در بیش از 900 روستا در صومعه‌سرا، فومن، شفت، رشت، لاهیجان، آستانه اشرفیه، سیاهکل، لنگرود، رودسر و املش در استان گیلان و شهرهای رامسر و تنکابن تا حوالی چالوس در استان مازندران به طول حدود 200 کیلومتر به‌صورت نامنظم و مجزا با فواصل کم و زیاد و دور و نزدیک با جاده اصلی به‌صورت پراکنده قرار گرفته و هم‌اکنون حدود 60 هزار خانوار در کشت و کار این محصول اشتغال دارند.

نوشابه‌های غیرالکلی و گازدار

ارزش بازار نوشابه‌های کنسانتره در سال 2013، حدود 25500 میلیون دلار برآورد شده بود و تخمین زده می‌شود تا سال 2019 به 34761 میلیون دلار برسد. یعنی بین سال‌های 2013 تا 2019 رشد سالانه 4 /5 درصد برای آن ارزیابی شده است. رشد بازار نوشابه‌های کنسانتره مربوط به بخش غذا و نوشیدنی است. در کشورهای در حال توسعه، تمایل مردم به غذاهای فرآوری‌شده روند افزایشی دارد که به استفاده بیشتر از نوشیدنی‌های کنسانتره انجامیده است. دغدغه‌های سلامتی نیز بسته به عادات غذایی تغییر کرده. مردم گرایش بیشتری به غذاهای مغذی دارند و از این‌رو مصرف نوشیدنی‌های کنسانتره نیز افزایش یافته است. بازار نوشیدنی‌های غیر‌گازدار هم بیشتر در اختیار آبمیوه‌های پرتقال، سیب، مخلوط چند‌میوه، انگور، آناناس، گریپ‌فروت، انبه و... است. در سال 2013، بازار نوشابه‌های کنسانتره تحت سلطه اروپا بود و در رده دوم آمریکای شمالی قرار داشت. میل روزافزون مردم به نوشیدنی‌های طبیعی و سالم و دغدغه‌های سلامت در رابطه با محصولات فرآوری‌شده، دلیل اصلی بازار پر‌رونق نوشیدنی‌های غیرالکلی و کنسانتره است. البته در سوی دیگر نوشابه‌های گازدار هستند که این روزها چندان اوضاع خوشی ندارند. معروف‌ترین کارخانه‌های نوشابه یعنی کوکاکولا و پپسی از کاهش تقاضا می‌نالند. زیرا یک‌سوی جهان تمکن مالی وجود دارد لیکن مردم از نوشابه‌های قندی و گازدار رو برگردانده‌اند، یک‌سوی دیگر جهان نیز قیمت نسبتاً زیاد این نوشابه‌ها باعث شده بازار آن به نسبت قبل چندان رونق نداشته باشد. رشد جمعیت تاثیر بسزایی در تامین مواد غذایی جهان دارد. این روزها در کل دنیا توجه زیادی به تغذیه و کیفیت غذا می‌شود. دولت‌های مختلف و صنایع خصوصی در راستای رسیدن به استانداردهای لازم برای غذای سالم، خالص و مغذی پیشرفت‌های خوبی کرده‌اند. طعم‌های مختلف در نوشیدنی‌های غیرگازدار نیز تقاضای مصرف‌کننده را ارضا می‌کند. نوشیدنی‌های بسیار با طعم و رنگ‌های متفاوت که اشتها برانگیز است و از لحاظ اقتصادی نیز به صرفه هستند.

مشکلات صنعت آبمیوه در ایران

اگرچه آبمیوه‌های طبیعی در سراسر دنیا بازار جذابی برای خود دارد، اما این بازار در ایران با مشکلاتی مواجه است. اولین مشکل کمبود سرانه مصرف آبمیوه در ایران است. با توجه به فراوانی انواع میوه‌های فصلی در کشور متاسفانه سرانه مصرف آبمیوه در ایران ۱۱ لیتر در سال است اما در کشورهای اروپایی که فراوانی و تازه‌خوری میوه در آنها بسیار کم است مصرف سرانه آبمیوه حدود ۳۵ تا ۴۰ لیتر در سال است. برخی پایین بودن قدرت خرید خانوارها و بالا بودن قیمت آبمیوه را دلیل پایین بودن مصرف آبمیوه می‌دانند و می‌گویند با کاهش سطح درآمدهای مردم، اولویت‌های خرید آنان تغییر یافته و برای بعضی خانواده‌ها مصرف آبمیوه کالایی لوکس به شمار می‌رود. اما در این میان نمی‌توان نقش عادات و فرهنگ غذایی را نادیده گرفت. باید اعتراف کنیم فرهنگ نقش بسزایی در عادات و رژیم‌های غذایی مردم یک سرزمین دارد. در کشورهای اروپایی و آمریکایی، مصرف آبمیوه یکی از عادات خوراکی آنها محسوب شده و سر میز صبحانه و همچنین پذیرایی از مهمان، از این محصولات استفاده می‌کنند. اما در ایران چنین نیست. مردم این سرزمین بیشتر به مصرف تازه‌خوری میوه‌جات عادت کرده‌اند. از طرف دیگر در کشور سالانه حدود ۲۰ تا ۳۰ درصد از میوه‌های تولیدی به علت کمبود شرایط نگهداری و نبود صنایع تبدیلی مطلوب برای تبدیل این میوه‌ها به آبمیوه به ضایعات تبدیل می‌شود. استان‌های مازندران، فارس، هرمزگان و کرمان به علت داشتن شرایط اقلیمی خاص، آب‌وهوای مناسب و خاک حاصلخیز بیشترین سطح زیر کشت را به خود اختصاص داده‌اند به طوری که مرکبات ایران جزو با‌کیفیت‌ترین مرکبات جهان محسوب می‌شود. این حجم از مرکبات در کشور می‌تواند با تولید آبمیوه ارزش‌افزوده بسیاری به دنبال داشته باشد اما در نبود صنایع تبدیلی تولید آبمیوه حجم بسیاری از مرکبات کشور به کشورهای حاشیه خلیج فارس صادر می‌شود که این کشورها با استفاده از صنایع تبدیلی میوه را به آبمیوه تبدیل کرده و دوباره به کشور با قیمت بسیار زیادتر صادرمی کنند.