آب شدن یخ روابط

توافق اولیه در مورد برنامه هسته‌ای ایران می‌‌تواند توازن قدرت را در خاورمیانه به نفع ایران تغییر دهد به ویژه پس از آنکه شورش‌های مردمی دو سال اخیر کشورهای بزرگ عربی را تضعیف کرده است. توافق روز یکشنبه راهی را برای آب شدن یخ رویارویی ایران و ایالات متحده می‌گشاید و به اسرائیل و حاکمان عرب منطقه خلیج فارس هشدار می‌دهد که باید نگران ظهور قدرت منطقه‌ای جدیدی باشند که با منافع آنها سازگار نیست .
توافق مهار (نه حذف) برنامه غنی‌سازی اورانیوم در ایران -‌‌که غرب آن را به منظور دستیابی به بمب اتمی می‌دانست‌-‌ تاثیرات زیادی را در منطقه ایجاد می‌کند. منطقه‌ای که از جنگ‌های مختلف زخم خورده است و در عین حال در عرضه نفت به جهان نقشی حیاتی ایفا می‌کند. تاثیر این توافق بسیار بیشتر از صرف پیشگیری از گسترش سلاح‌های اتمی خواهد بود. از دیدگاه برخی دولت‌های عربی که تهران را به عنوان مشکل‌آفرین منطقه می‌شناسند و از نظر اسرائیل که ایران را تهدیدی کشنده تلقی می‌کند، توافق ژنو به معنای شکست آنها در بازداشتن واشنگتن از مسیری است که به زعم این دولت‌ها به پشیمانی و افسوس منتهی خواهد شد. آنها هنوز نمی‌توانند به جمهوری اسلامی اعتماد کنند. منتقدان توافقنامه می‌گویند آسان‌سازی و حذف نهایی تحریم‌هایی که اقتصاد ایران را فلج کرده بود باعث می‌شود این کشور ثروتمندتر و قدرتمندتر شود و رهبران آن بتوانند از متحدان مسلمان شیعه خود در دیگر کشورها حمایت کنند.
در مقابل، طرفداران توافقنامه می‌گویند آشتی بین دو قدرت -‌‌که مدت‌های طولانی با یکدیگر خصومت داشتند‌-‌ به ثبات منطقه آشوب‌زده خاورمیانه کمک می‌کند و باعث می‌شود تنش‌های قومی و خونین شدیدی که شیعه و سنی را در مقابل یکدیگر قرار داده‌اند آرام شوند. عدم اطمینان بین کشورها موضوعی تازه نیست و به عنوان مثال می‌توان به خصومت درازمدت بین غرب و اتحاد جماهیر شوروی پس از جنگ جهانی دوم اشاره کرد. ایران و ایالات متحده از سال 1980 و پس از اشغال سفارت آمریکا توسط دانشجویان و به گروگان گرفتن 52 دیپلمات رابطه رسمی نداشته‌اند. اشغال سفارت در آن زمان در اعتراض به پذیرش شاه سابق ایران توسط آمریکا پس از سرنگونی‌اش در جریان انقلاب اسلامی صورت گرفت.

اشتباه تاریخی؟
با تضعیف قدرت‌های بزرگ عربی منطقه مانند مصر، سوریه و عراق در جریان اعتراضات و تنش‌های قومی، آغاز روابط جدید با تهران به معنای برد بالقوه‌ای برای دولت آمریکاست که در جست‌وجوی موفقیت در سیاست خارجی برآمده است. رامی خوری از دانشگاه آمریکایی بیروت عقیده دارد توافقنامه محدودسازی فعالیت‌ هسته‌ای ایران امری پسندیده است که می‌تواند در نهایت به نزدیکی و آشتی تهران و کشورهای عربی متحد آمریکا منجر شود. به گفته او «اگر مذاکرات به طور موفقیت‌آمیز ادامه یابند و تحریم‌ها به تدریج رفع شوند اقتصاد ایران جانی دوباره خواهد گرفت. متعاقب آن جنبش‌های آزادیخواهانه در این کشور فعال می‌شوند و ما شاهد پیشرفت اجتماعی و سیاسی در ایران خواهیم بود. این تحولات در کوتاه‌مدت باعث می‌شود ایران و ایالات متحده در مورد سوریه با یکدیگر همکاری بیشتری داشته باشند تا خشونت‌ها در آن کشور پایان یابد. در حال حاضر دشمن مشترکی به نام «تکفیری‌ها» وجود دارد که هم برای ایران و هم برای ایالات متحده تهدیدآمیز است». صاحب‌نظران می‌گویند دولت‌های عرب منطقه خلیج فارس راهبردی دیپلماتیک و امنیتی را با هم‌فکران خود در پیش خواهند گرفت تا آسیب‌پذیری خود در مقابل ایران رها‌شده از چنگال تحریم را به حداقل برسانند. از سوی دیگر بنیامین نتانیاهو نخست‌وزیر اسرائیل توافقنامه اولیه را اشتباهی تاریخی خواند و گفت: «خطرناک‌ترین رژیم جهان گامی محکم به سمت دستیابی به خطرناک‌ترین سلاح برداشته است.» او تهدید قدیمی اسرائیل در مورد حمله به ایران را یادآور شد، هرچند که یکی از اعضای امنیتی کابینه اذعان کرد توافقنامه کنونی احتمال چنین اقدامی را کمتر کرده است. نگرانی اصلی دولت‌های عرب این باور است که آن دسته از مقامات میانه‌رو ایرانی که مذاکرات هسته‌ای را پیش بردند مسوول مداخله ایران در کشورهای عربی نیستند. آنها به عنوان نمونه به جانبداری ایران از بشار اسد رئیس‌جمهور سوریه اشاره می‌کنند که عضو شاخه‌ای از شیعه است و جنگی 5/1 تا دوساله را علیه مخالفان مورد حمایت دولت‌های عربی موجب شد. یکی از مقامات ارشد نزدیک به دولت عربستان سعودی به خبرگزاری رویترز گفت که دیدگاه این پادشاهی در قبال ایران همراه با تردید و سوءظن است چرا که اعتقاد دارد ایران در امور داخلی سوریه، یمن و بحرین دخالت می‌کند. به ادعای این مقام «سلاح اتمی تنها اسلحه ایران نیست بلکه این شرارت آنهاست که باعث نگرانی ما شده است. آنها در گذشته وعده‌ها و قول‌های زیادی داده‌اند و ما اکنون امیدواریم پس از این توافق فرآیندی اصلاحی به جریان افتد». افشاگری‌های مرتبط با گفت‌وگوهای سری دوجانبه مقامات ایران و ایالات متحده در ماه‌های اخیر به منظور آمادگی برای رسیدن به توافق هسته‌ای باعث تشدید نگرانی دولت‌های عربی شده است و آنها فکر می‌کنند آمریکا قصد دارد آنها را دور بزند و با ایران به توافق برسد. بسیاری از این دولت‌ها گمان می‌کنند همان انگیزه‌های تجاری که باعث شد ایالات متحده دهه‌ها با آنها رابطه داشته باشد اکنون آمریکا را به سمت تجارت با ایران بکشاند. به گفته عبداللطیف الملهم فرمانده بازنشسته نیروی دریایی عربستان و مفسر خبری روزنامه «ایالات متحده در پی منافع خویش است. ایران بازاری پرسود به نظر می‌رسد. ایرانیان به بازسازی زیرساختارهای زیادی نیاز دارند که می‌تواند میلیاردها دلار سود را برای شرکت‌های نفتی آمریکا و بریتانیا ایجاد کند». علاوه بر این برخی کشورهای عربی منطقه نگرانند که کشف ذخایر گاز شیل در ایالات متحده باعث شود وابستگی این کشور به انرژی کاهش یابد و در نتیجه آمریکا برای محافظت از تنگه هرمز احساس تعهد کمتری داشته باشد. تنگه‌ای که هم‌اکنون مسیر عبور 40 درصد از صادرات نفتی جهان است. سامی الفرج مشاور امنیتی شورای همکاری خلیج فارس می‌گوید دولت‌های عربی هم‌اکنون بر روی سطوح دیپلماتیک و امنیتی کار می‌کنند تا مطمئن شوند می‌توانند در مقابل جاه‌طلبی‌های ایران از خود دفاع کنند. به عقیده او توافقنامه کنونی باعث شد دولت‌های عرب احساس کنند اهمیت خود را از دست داده‌اند. از نظر آنها ایران در جایگاه بلندتری قرار گرفته‌ است و آنها مجبورند به «ته‌مانده‌های غذا» روی آورند.

سلاح‌های بیشتر
سامی الفرج افزود: «ما درصدد کسب سلاح‌های بیشتر هستیم و فهرست خرید خود را به منظور اطمینان از کیفیت آن مورد بررسی قرار داده‌‌ایم. ما قصد داریم دیگر کشورهایی را که از این توافقنامه آسیب دیده‌اند به اتحاد در مبارزه دعوت کنیم و هشدار می‌دهیم که روابط ایران-‌آمریکا می‌تواند به نفع رژیم اسد در سوریه تمام شود.» برخی تحلیلگران حدس می‌زنند نیاز واشنگتن به حفظ یکی از نادرترین دستاوردهای دیپلماتیک بدان معنا خواهد بود که این کشور هر چه در توان دارد انجام می‌دهد تا فرآیند برقراری روابط با ایران را در مسیر نگه دارد. شادی حمید از اتاق فکر بروکینگ در دوحه عقیده دارد: «اکنون احتمال اعمال فشار از جانب ایالات متحده بر ایران کمتر شده است و دیگر ایران در جریان مذاکرات به خاطر حمایت از بشار اسد مورد نکوهش قرار نخواهد گرفت. علاوه بر این با چرخش کانون توجه به سمت ایران، بشار اسد می‌تواند هر چه بخواهد انجام دهد.» از طرف دیگر، موسسه بین‌المللی مطالعات راهبردی اعلام کرد فکر نمی‌کند اسرائیل و دولت‌های عربی حاشیه خلیج فارس بتوانند در مقابله با ایران به روشی مشترک دست یابند. به عقیده این موسسه هر کدام از این دو جناح می‌توانند به تنهایی پیام‌هایی به آمریکا بفرستند اما امکان همکاری مستقیم بین آنها اندک است. شاید منافع آنها مشترک باشد اما اتحادی در کار نخواهد بود.