گام بلند

جنبش‌های امروزی زنان ریشه در جنبش‌های اجتماعی آزادی زنان دارند. جنبش‌های زنان به دنبال نشان دادن نقش جنسیت در تحلیل مسائل بین‌المللی هستند؛ آنها معتقدند با دخالت دادن زنان در این مسائل بهتر می‌توان روابط بین‌الملل را شناخت. در همین راستا و با اوج گرفتن دیدگاه حضور زنان در نظام بین‌الملل و حاکم شدن آن بر ادبیات سیاسی جهان می‌بینیم اشخاصی همچون ایندیرا گاندی، مارگارت تاچر، بی‌نظیر بوتو، مادلین آلبرایت، آنگلا مرکل، کریستینا فرناندز، یولیا تیموشنکو و دیگران وارد عرصه سیاسی شده و با نقش‌آفرینی مثبت نگاه جهانی را به سیاست‌بازی زنان تغییر می‌دهند. در سوی دیگر همزمان با نظام جهانی اما این فرآیند به سرعت کمتری در ایران اتفاق افتاده و پس از گذشت مدت مدیدی از شکل‌گیری جمهوری اسلامی ایران زمینه حضور زنان در عرصه‌های اجتماعی فعال شده است؛ به طوری که اکنون در جامعه امروزی ایران نیز زنان تحصیل‌کرده بسیاری پا به پای مردان در عرصه‌های مختلف از جمله سیاست حضور دارند. از جمله چهره‌های شناخته‌شده زنان در عرصه سیاست ایران نیز مرضیه افخم، الهام امین‌زاده، شهیندخت مولاوردی، معصومه ابتکار، فاطمه آلیا، لاله افتخاری و فاطمه رهبر هستند. از آنجا که یکی از مهم‌ترین مسوولیت‌های سیاسی اخیر و به‌خصوص در دستگاه دیپلماسی کشور بر عهده خانم مرضیه افخم سپرده شده لذا این گزارش به بررسی ابعاد زندگی او و همچنین نحوه عملکردش در مدت مسوولیت در عرصه بین‌المللی ایران می‌پردازد تا با تحلیل آن، زمینه گسترش اعطای مسوولیت سیاسی به زنان را فراهم آورد.

افخم را باید بر اساس رویکرد حضور زنان در روابط بین‌الملل مورد مطالعه قرار داد که توانسته است با حضور دولت تدبیر و امید و با درایت خاص جناب آقای ظریف به عنوان نخستین زن دستگاه دیپلماسی کشور لقب بگیرد. او بیش از 30 سال است که در وزارت خارجه کار می‌کند اما تحولات دو سال آخر خدمت او باعث شد نامش بر سر زبان‌ها باشد. مرضیه افخم، نخستین زنی است که در تاریخ جمهوری اسلامی، سمت سخنگویی را در وزارت امور خارجه بر عهده گرفته و گامی در جهت قرار گرفتن زنان در مشاغل دیپلماتیک برداشته است. او که در دوران وزارت خارجه علی‌اکبر ولایتی معاون اداره اطلاعات و انتشارات، در دوران وزارت سیدکمال خرازی مدیرکل اطلاعات و مطبوعات و در دوران وزارت علی‌اکبر صالحی مدیرکل دیپلماسی عمومی وزارت امور خارجه بوده است، از شهریور ۹۲ سخنگوی دستگاه دیپلماسی شده و حالا به‌عنوان سفیر جمهوری اسلامی ایران در مالزی فعالیت می‌کند. دوران وزارت ظریف به او فرصت داد تا مسوولیت حساس سخنگویی و ریاست اداره دیپلماسی عمومی را به‌طور همزمان برعهده گرفته و نشان دهد همان‌طور که متفکرین جنبش‌های زنان در نظام بین‌الملل اعتقاد دارند زنان نیز به اندازه مردان و شاید بیش از آنها توانمند هستند. افخم در گفت‌وگوهای ابتدایی، اصلی‌ترین دشواری خود را برخورد با رسانه‌ها و خبرنگاران می‌دانست. حتی همان ابتدای کار این سمت را «شنا کردن در یک دریای پرتلاطم» تعبیر کرده بود. اما گذشت چند سال نشان داد که انصافاً خوب هم شنا کرده است. هم او و هم ظریف که او را منصوب کرد به‌خوبی می‌دانستند که زن بودن افخم فشار کار را برایش دوچندان می‌کند؛ زیرا موفقیت یا عدم موفقیت او علاوه بر خودش به جامعه زنان منتسب شده و همین امر، موافقان و مخالفان توسعه فعالیت‌های زنان را ذره‌بین به دست می‌کند تا مدام در حال ارزیابی او باشند. افخم هم همه توان خود را به کار گرفت و از پس کار برآمد.

در شاهد‌گیری برای موفقیت افخم در روابط بین‌الملل همین بس که الهه کولایی، کارشناس روابط بین‌الملل که از زنان سیاستمدار کشور نیز هست می‌گوید او از مردان سلف خود کم نداشت. وی معتقد است ظریف جرات کرد و چنین سمتی را به او سپرد و افخم نیز در دو سال گذشته توانست به‌خوبی این نقش را ایفا کند و نشان دهد که چنانچه به زنان فرصت رشد در دستگاه اداری و اجرایی کشور داده شود، می‌توانند بر اساس مهارت‌هایی که کسب کرده‌اند همانند دیگر افراد در ایفای این وظایف توانمند ظاهر شوند. لذا اگر امکان رشد آنان در وزارت امور خارجه نیز مانند دیگر دستگاه‌ها فراهم شود، هیچ منعی به لحاظ توانمندی‌های انسانی در جامعه زنان وجود ندارد و همه وظایف محوله به‌خوبی ایفا خواهد شد. در خصوص سوابق کاری نماینده دیپلماسی ایران در مالزی افزون بر گذشته باید گفت که از سال 1361 وارد وزارت امور خارجه شده است؛ زمانی که به گفته خودش حدود 20 سال سن و تا به امروز که بیش از سه دهه از حضورش در وزارت امور خارجه می‌گذرد، مراحل ترقی را یک به یک طی کرده است.

مرضیه افخم در حالی عنوان نخستین زن سخنگوی وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران را به خود اختصاص داده است که در دستگاه دیپلماسی کشورمان در طول 35 سال گذشته عملاً با وجود تعداد نسبتاً بالای زنان، حضور آنها در پست‌های کلیدی یا سفارتخانه‌های ایران رقمی نزدیک به صفر را نشان می‌دهد. او از شروع به کار خود در وزارت امور خارجه یاد کرده و می‌گوید: «ابتدا دوره کوتاهی در بخش بایگانی و دفتری بودم و پس از آن در گروه همکاران بولتن وزارت خارجه مشغول به کار شدم. سپس رئیس اداره رسانه‌ها شدم که چیزی در حدود چهار سال و نیم در این سمت مشغول به کار بودم. سپس مدیرکل مطبوعات و اطلاعات شدم، حدود پنج سال در این سمت کار کردم تا سال 1386 که برکنار شدم. سال 1391 مجدداً به عنوان اداره کل دیپلماسی عمومی انتخاب شدم و سپس نیز برای چند ماه به سمت مدیرکل اداره کل دیپلماسی عمومی انتخاب شدم. در مراحل بعدی برای چند ماه مدیرکل اداره کل دیپلماسی عمومی شدم و در سال 1392 و با شروع کار آقای ظریف به عنوان سخنگوی وزارت امور خارجه انتخاب شدم.» وی دلیل عدم حضور زنان در دستگاه دیپلماسی را نیاز به تجربه‌اندوزی و در اولویت نبودن آنها دانسته و اعتقاد دارد زنانی هم برای این سمت و مسوولیت‌های مشابه به طور سیستماتیک آموزش ندیده‌اند. البته در مقاطعی نیز رویکردی مبنی بر ضرورت حضور سفیر زن در مجموعه دیپلمات‌های ایرانی در خارج از کشور وجود داشته اما چون این نگاه پیوسته و مداوم نبوده، بنابراین به نتیجه هم نرسیده است.