نقد سرمایه‌داری در دل سرمایه‌داری

میلاد پشتیوان/پژوهشگر فلسفه و الهیات

پاپ فرانسیس، رهبر کاتولیک‌های جهان، بیست ‌و دوم سپتامبر مورد استقبال رسمی رئیس‌جمهور آمریکا قرار گرفت. این اولین سفر پاپ فرانسیس به آمریکای شمالی، پس از انتخابش به جایگاه رهبری کلیسای کاتولیک در سال 2013 بوده است. انتخاب فردی از آمریکای لاتین که نیروی تازه‌ای به نهاد کلیسا بخشید، به او چهره‌ای متفاوت در میانِ رهبران معاصر کلیسا داده است. از یک‌سو، او تلاش کرده است که بتواند ساختارهای فرسوده کلیسا را بازسازی کند، و از سوی دیگر نقادی او از سرمایه‌داری و دفاع بی‌وفقه‌اش از فقرا و مهاجران به او چهره متفاوتی درون تاریخ کلیسا بخشیده است. از این بابت سفر او به ایالات متحده نمی‌توانست از جهات مختلف دارای اهمیت تاریخی نباشد. همین که او در ابتدا به کوبا رفته و از آنجا راهی واشنگتن شد، به خوبی وجه نمادین این سفر را نشان می‌دهد. پاپ فرانسیس مدت‌ها تلاش کرده بود نقش موثری در برقراری مجدد روابط دیپلماتیک میان کوبا و آمریکا بازی کند. علاوه بر این، نقد رادیکال او بر نظام سرمایه‌داری و سیاست‌های اقتصادی‌ای که منجر به تخریب طبیعت و زیست انسانی شده‌اند -نقدی که در «رساله پاپی» خود به آن پرداخته بود- جمهوریخواهان را در حالت دفاعی قرار داده بود. پیش از سفر پاپ به آمریکا، این جمله میان جمهوریخواهان بارها تکرار شده بود که پاپ انسان مقدسی است اما هیچ‌چیز از سیاست نمی‌داند. پاپ چه در سخنرانی خود در کنگره آمریکا و چه در سخنرانی خود در صحن سازمان ملل، بیش از هر چیز به سیاست‌های زیست‌محیطی تاخت و خواستار آن شد که دول پیشرفته نسبت به سیاست‌های خود تجدیدنظر کنند. البته این تمامی نقد پاپ فرانسیس به سرمایه‌داری نبود. او پیشتر در سفر خود به آمریکای لاتین، سرمایه‌داری را «مدفوع شیطان» نامیده بود و مدعی شده بود که این سیستم اقتصادی کارش کشتن و حذف انسان‌هاست. گرچه در آمریکا پاپ تلاش کرد از کلام تند علیه سرمایه‌داری اجتناب کند، اما بنیان گفتارش را بر پایه محیط زیست، فقر و مهاجران قرار داد. برای او، این سه موضوع به‌هم‌پیوسته‌اند و عامل اصلی آنها حاکمیت سیستم اقتصادی است. حضور پاپ در آمریکا را می‌توان در تنش میان جمهوریخواهان و دموکرات‌ها فهمید. پاپ از سویی با نقد سیاست‌های ضدمهاجرتی و سیاست‌های اقتصادی راست‌گرایانه و مجازات اعدام، دست بالا را به دموکرات‌ها داد، اما از سوی دیگر با دفاع از سیاست‌های اخلاقی کلیسا، به‌ویژه نقد قوانین مربوط به سقط جنین، نمایندگان محافظه‌کار کنگره را به حمایت خود برانگیخت. سفر پاپ فرانسیس فقط برای سیاستمداران چالش‌برانگیز نبود. گرچه اکثریت جمعیت دینی آمریکا را از کلیساهای مختلف انجیلی تشکیل می‌دهند که اکثراً بنیادگرا هستند، اما جمعیت کاتولیک آمریکا نیز بیرون از ساختار دینی محافظه‌کارانه آمریکا قرار ندارند. برای همین، حضور پاپی که به اندیشه‌های چپ اقتصادی، و اندیشه‌های لیبرال الهیاتی مشهور شده است، پیشاپیش دسته‌بندی، تنش و اختلاف در بطن اجتماعات کاتولیکی آمریکا را عیان می‌کرد. پاپ فرانسیس برای آمریکایی‌ها نشانه نوعی تناقض بوده است. از سویی احزاب چپ از پاپ صدای انتقادی رادیکالی را از سیستم سرمایه‌داری می‌شنوند و از سوی دیگر محافظه‌کاران در بسیاری از مسائل حقوقی و اخلاقی کلیسا را در کنار خود می‌بینند. می‌توان گفت حضور پاپ در آمریکا تلاش تمام گروه‌ها و احزاب برای یارکشی برای انتخابات پیش رو بوده است. از سندرز که پاپ فرانسیس را همانند خودش یک‌ سوسیالیست نامید و رئیس جمهوریخواه کنگره که از لیوانی که پاپ از آن آب خورده بود، نوشید تا متبرک شود، تا باراک اوباما که در مساله بحران مهاجرت تلاش کرد پاپ فرانسیس را ابزاری برای متاثر کردن وجدان آمریکایی قرار دهد. حضور تنش‌آمیز پاپ فرانسیس برای سیاست آمریکا و جامعه دینی را می‌توانیم در ماه فوریه 2016، در پایان سفر پاپ به مکزیک نیز ببینیم. هنگامی که از او در مورد قوانین ضد مهاجرت دونالد ترامپ پرسیدند، او گفت کسی که میان انسان‌ها دیوار می‌سازد و نه پُل، مسیحی نیست. این اظهار نظر صریح پاپ آن شکاف سیاسی پیش‌آمده میان جمهوریخواهان و پاپ فرانسیس را علنی کرد؛ مساله‌ای که در سفر پاپ به آمریکا جمهوریخواهان تلاش کردند، صدایش را در نیاورند.