ایران در برابر تحریم روسیه چه سیاستی اتخاذ می‌کند؟
فرصت‌سازی تحریم
بهرام امیر‌احمدیان / استاد دانشگاه
با بروز بحران اوکراین بین روسیه و اوکراین و به دنبال آن تحریم روسیه از سوی اتحادیه اروپا، روسیه نیز برخی تحریم‌ها را علیه اتحادیه اروپا اعمال کرده است. یکی از این اقدامات کاستن از واردات مواد غذایی از جمله محصولات کشاورزی (شامل میوه و تره‌بار) است. اگرچه ایران یکی از تولیدکنندگان اصلی میوه و تره‌بار در منطقه است، ولی امکان تامین بخش مهمی از نیازهای روسیه به واردات این محصولات از سوی ایران با سوال روبه‌رو است. ایران که خود با محدودیت‌های منابع آب و خاک روبه‌رو است و بازارهای صادراتی برنامه خود را دارند، آیا می‌تواند بخشی از نیازهای بازار روسیه را تامین کند؟ اگر این توانایی وجود دارد، چرا تاکنون به کار گرفته نشده است؟ در صورت تغییر بازار صادراتی کنونی به سوی روسیه، آیا این بازار بادوام و ثابت خواهد بود؟ آیا پس از عادی‌سازی روابط روسیه با اتحادیه اروپا، این بازارهای جدید به روند خود ادامه خواهند داد؟
ساختار اقتصادی روسیه
روسیه کشوری است با منابع طبیعی غنی، بزرگ‌ترین دارنده ذخیره گاز طبیعی در جهان، دومین کشور بزرگ دارنده ذخایر زغال‌سنگ، و هشتمین کشور بزرگ دارنده ذخایر نفت خام جهان. همه این منابع بخش عمده‌ای از صادرات روسیه را تشکیل می‌دهند. در حقیقت، 80 درصد صادرات روسیه را نفت خام، گاز طبیعی، فلزات، چوب، و تجهیزات دفاعی تشکیل می‌دهد. روسیه از این منابع برای تامین منافع اقتصادی و سیاسی بهره می‌برد. سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی در روسیه عمدتاً از طریق اتحادیه اروپا انجام می‌شود. تا سال 2017 مهم‌ترین بازارهای صادراتی روسیه را هلند، چین و ایتالیا تشکیل خواهند داد. این سه کشور 39 درصد از کل صادرات روسیه را به خود اختصاص خواهند داد. تا سال 2017 روسیه عمدتاً محصولات وارداتی خود را از چین، آلمان و اوکراین تامین خواهد کرد (هر چند وخامت اوضاع بحرانی با اوکراین، تاثیری منفی بر این روابط خواهد داشت، مگر تغییر روابط به‌دلخواه غرب و اوکراین). مهم‌ترین کالاهای وارداتی به روسیه در سال‌های اخیر شامل ماشین‌آلات صنعتی از آلمان، تجهیزات حمل و نقل از آلمان و منسوجات از چین بوده است. در سال‌های آینده این
روند امکان دارد به ترتیب 8 درصد، 12 درصد و 12 درصد را تشکیل دهند.
روابط ایران و روسیه
روابط ایران و روسیه به دلیل ضرورت‌های ناشی از همجواری جغرافیایی، پیشینه‌های تاریخی، نیازهای اقتصادی و موقعیت ویژه‌ای که هر یک از دو کشور در عرصه سیاست بین‌الملل دارند، طی سال‌های اخیر اهمیتی بیش از گذشته داشته است. طی سال گذشته، هیات‌های متعدد سیاسی و اقتصادی در سطوح بالا بین دو کشور مبادله شده‌اند. روسای جمهور ایران و روسیه طی یک سال، چهار بار با هم دیدار کرده‌اند. در این دیدارها تمام جنبه‌های روابط دوجانبه، منطقه‌ای و بین‌المللی مورد گفت‌وگو قرار گرفته است. علاوه بر این دیدارها، روسای جمهور دو کشور تماس‌های تلفنی با هم دارند و در موضوعات مختلف با هم رایزنی می‌کنند. تهران و مسکو با آغاز سال 2014 میلادی گام‌های بلندتری در جهت توسعه روابط دوجانبه و ایجاد تحرک در همکاری‌های دو کشور برداشتند. این گام‌ها در راستای اجرای توافقات دکتر حسن روحانی رئیس‌جمهوری اسلامی ایران و ولادیمیر پوتین همتای روسی او در بیشکک به عنوان ایده برای آغاز مشارکت راهبردی همه‌جانبه دو کشور مطرح شد. دکتر حسن روحانی رئیس‌جمهوری اسلامی ایران همچنین در دیدار با ولادیمیر پوتین در اجلاس
شانگهای تاکید کرد تهران برای توسعه روابط با مسکو جدی است و دو کشور در زمینه علم و فناوری همکاری‌های خوبی داشته‌اند و این روند باید با توسعه هر چه بیشتر روابط دو کشور در زمینه‌های فنی و مهندسی، تجارت و همچنین صدور خدمات و کالاهای کشاورزی تقویت شود. روسای جمهوری ایران و روسیه در چهارمین و آخرین دیدار خود در سال جاری در حاشیه اجلاس سران خزر در بندر آستراخان نیز بار دیگر حوزه‌های مهم در همکاری‌های دو کشور و خطوط گسترش این همکاری‌ها را ترسیم کردند.
دشواری‌های توسعه روابط
به دلیل غلبه شیوه‌های سنتی فروش و بازارهای روباز در بازار مصرف روسیه بخش خصوصی ایران با استفاده از تنوع موجود در بازار روسیه و تقاضای روزافزون برای محصولات مختلف، قیمت تمام‌شده پایین تولیدات ایران نسبت به روسیه، نزدیکی فاصله دو کشور و هزینه‌های حمل و نقل پایین‌تر، وجود زیرساخت‌های متنوع برای انتقال کالا (مسیرهای هوایی، دریایی و زمینی از طریق کشورهای CIS) و پیشینه حضور کالاهای ایرانی در بازار روسیه، می‌بایست جهت‌گیری مناسبی برای توسعه روابط تجاری با این کشور در پیش گیرد. هر چند وجود دلایل گوناگون از جمله:
1- دشواری ارتباط نوشتاری و کلامی تجار ایرانی و روسی با یکدیگر به دلیل زبان‌های خاص رایج در هر دو کشور و عدم آشنایی اکثر روس‌ها به زبان انگلیسی
2- عدم بهره‌مندی روسیه از روش‌ها و سیستم‌های نوین بانکی و مبادلات پولی
3- هزینه بالای انجام امور تجاری در شهر مسکو (مسکو چهارمین شهر گران در دنیا طی سال 2011 بوده است) و هزینه‌های گزاف سرمایه‌گذاری اولیه برای تاسیس شرکت (در سال 2012 روسیه حائز رتبه 120 در محیط کسب و کار و رتبه 111 در شروع کسب و کار بوده است.)
4- عدم شناخت دقیق صادرکنندگان ایرانی از تنوع بازار روسیه و عدم شناخت شرکت‌های روسی از توانمندی‌های صادراتی ایران، مانع از افزایش حجم تجارت دوجانبه بین فعالان بخش خصوصی دو کشور شده است. هرچند اغلب این شرایط برای سایر کشورهای صادرکننده کالا و خدمات به روسیه نیز مصداق دارد، اما مانعی برای توسعه روابط تجاری آنان با این کشور نشده است. به عنوان مثال در سالیان اخیر ترکیه به یکی از بزرگ‌ترین شرکای تجاری روسیه و بازاری برای توریست‌ها، قاچاقچیان و سرمایه‌گذاران روسی تبدیل شده است. هرچند باید پذیرفت بخشی از کم‌کاری در گسترش روابط تجاری میان ایران و روسیه به این دلیل بوده که در این دوران اساساً بسط روابط اقتصادی- تجاری با کشورهای اروپایی و ایالات متحده آمریکا و در دستور کار سیاست خارجی فدراسیون روسیه قرارگرفته است. اخیراً نیز اولویت دادن مسکو به کسب فناوری‌های نوین و پیشرفت اقتصادی دلیل اصلی نزدیک‌تر شدن روسیه به غرب و به تبع آن کاهش مناسبات استراتژیک این کشور با کشورهای پیرامونی به‌ویژه با ایران شده است. بنا به نظر برخی کارشناسان تغییر جهت‌گیری سیاست خارجی روسیه نشان می‌دهد استفاده از اهرم ایران برای چانه‌زنی با غرب
به پایان دوره خود رسیده است. دوره پیش‌رو دوره‌ای است که باید پذیرفت تنها در سایه قدمت ارتباطات سیاسی-استراتژیک میان ایران و روسیه نمی‌توان به توسعه تجارت با این کشور امیدوار بود.
روند مناسبات تجاری ایران و روسیه
بر اساس اطلاعات صندوق بین‌المللی پول، سهم واردات ایران از صادرات روسیه در سال 2012 (پیش از بحران اوکراین) فقط 4/ 0 درصد بوده است. طی سال‌های 2006 تا 2012، هیچ‌گاه سهم ایران از صادرات روسیه به یک درصد هم نرسیده است، حال آنکه در این آمارها صدور تسلیحات نیز منعکس شده است، که در سرجمع اقلام واردات در سالنامه گمرک جمهوری اسلامی ایران منظور نمی‌شود. سهم ایران در واردات روسیه نیز بسیار ناچیز و قابل اغماض است و طی سال‌های 2006 تا 2012 این سهم حتی کمتر از 2/ 0درصد بوده است که رقمی ناچیز برای هر دو طرف شریک تجاری است. اگر در نظر بگیریم که کشورهای همسایه ایران (از جمله امارت، عراق، ترکیه و افغانستان) هر یک به تنهایی چندین برابر این ارقام با ایران روابط تجاری داشته‌اند، می‌توان به کم‌اهمیت بودن روابط تجاری با روسیه پی برد. بر اساس آمارهای گمرک جمهوری اسلامی ایران، سهم روسیه از مجموع صادرات ایران بین 7/ 0درصد (در سال 1386) تا 1/ 2 درصد (در سال 1383) در نوسان بوده است. در سال 1392 روسیه تنها یک درصد در صادرات ایران نقش داشته است و روسیه با واردات 317
میلیون دلار کالا از ایران، در ردیف پانزدهم از کشورهای واردکننده کالا از ایران قرار داد. در برابر، واردات ایران از روسیه نوسان بیشتری نسبت به صادرات ایران از روسیه داشته است. رتبه روسیه از بین کشورهای تامین‌کننده واردات ایران از رتبه دو در سال 1384 به 13 در سال 1392 رسیده است. در عین حال روسیه در سال 1390، رتبه 17 را کسب کرده است که در 10 سال گذشته بیشترین میزان را دارا بوده است. با توجه به روند رو به جلوی مناسبات دو کشور، در سال آینده شاهد توسعه روابط اقتصادی بین ایران و روسیه خواهیم بود. در سال آینده روسیه با تحریم‌های بیشتری از سوی غرب مواجه خواهد شد و این فرصت مناسبی برای فعالان اقتصادی ایران برای یافتن بازارهایی جدید در روسیه است. اگرچه محدودیت در برخی زیرساخت‌های صادراتی موجود امکان حضور همه‌جانبه تولیدات بخش کشاورزی و صنعتی ایران (به‌ویژه مواد غذایی فسادپذیر) را به روسیه نمی‌دهد، ولی می‌توان امیدوار بود که با یافتن بازارهای جدید و انجام سرمایه‌گذاری و توسعه زیرساخت‌های لازم، بازار کالاهای ایران در بازار مصرفی روسیه افزایش خواهد یافت.
دیدگاه تان را بنویسید