دیپلماسی ایران

داوود کتاب/استاد سابق روزنامه‌نگاری دانشگاه پرینستون

پس از نارضایتی از توافق هسته‌ای ایران و اجرایی شدن برجام، حزب جمهوریخواه ایالات متحده و رژیم صهیونیستی بخش عمده‌ای از مخالفان این توافق را تشکیل می‌دهند. برای آنها، توافق به معنای حذف کامل تهدید هسته‌ای ایران نخواهد بود. آنها مدعی‌اند برداشته‌ شدن تحریم‌ها به صورت بالقوه ممکن است مشکلات بیشتری در خاورمیانه به همراه داشته باشد. در حالی که بسیاری از دانشمندان، دیپلمات‌های سابق و اعضای سازمان‌های جاسوسی در آمریکا و اسرائیل در مورد بخش‌های تکنیکی این قرارداد صحبت‌هایی ایراد کرده‌اند، برخی از آنها نیز این ادعا را به میان آورده‌اند که این توافق موجب خواهد شد ایران برای ایجاد مشکلات بیشتر در منطقه در حال سوختن خاورمیانه جسورتر شود.
خاورمیانه یکی از مناطق استثنایی جهان به شمار می‌رود که هنوز هیچ‌گونه ترتیبات امنیتی توافق‌شده و پایداری در آن ایجاد نشده است. این منطقه همچنان با حجم وسیعی از بی‌ثباتی و ناامنی مواجه است و حتی با وجود موفقیت مناطق عمده جامعه بین‌الملل و کشورهای منطقه‌ای در استقرار نظام امنیتی جامع و پایدار و با وجود برخی تلاش‌های انجام‌گرفته، هنوز هیچ‌گونه نشانه‌ای جدی از استقرار این گونه نظام امنیتی در محیط پیرامونی ایران به چشم نمی‌خورد. از سوی دیگر چگونگی و نقش قدرت‌های خاورمیانه‌ای در برقراری ثبات و امنیت نیز باید مدنظر قرار ‌گیرد.
مخالفان جمهوری اسلامی بر این ادعای واهی اصرار می‌ورزند که ایران حامی تروریسم است و هجوم احتمالی سرمایه‌گذاران خارجی و اضافه‌شدن میلیاردها دلار به خزانه جمهوری اسلامی ایران پس از لغو تحریم‌ها و ورود ایران به بازارهای جهانی را تهدیدی بزرگ برای گسترش تاثیر خود بر رژیم‌های متمول عربی خاورمیانه می‌پندارند.
رویدادها و اقدام تهران و واکنش‌ها در منطقه پس از امضای قرارداد وین در ماه جولای گذشته اغلب در خلاف جهت هم بوده است.
با نگاهی به درگیری‌ها در یمن،‌ سوریه،‌ عراق و فلسطین می‌توان دریافت که توافق هسته‌ای ایران نقش مثبتی را در منطقه ایفا کرده است هرچند مخالفان نقش آن را منفی می‌دانند.

تغییر دینامیک منطقه
در درگیری سوریه،‌ در حالی که دولت‌های ایران و روسیه از زمان آغاز جنگ داخلی از بشار اسد حمایت می‌کنند، ایران موفق به برقراری یک آتش‌بس 48‌ساعته در سه شهر مهم این کشور در 12 آگوست شده بود که یک روز قبل از دیدار محمدجواد ظریف از پایتخت سوریه این اتفاق رخ داد. این اتفاقات در صورت بروز در آینده نیز تنها از سه کشور ایران، آمریکا و روسیه بر خواهد آمد. در واقع آتش‌بس، بخشی از تلاش ایران برای کمک به حل بحران جنگ داخلی سوریه بوده است که در آن زمان تنها دو روز دوام داشت. در خاورمیانه و خلیج فارس تنها دو کشور توانایی برقراری امنیت را دارا هستند که نقش ایران با توجه به داشتن موقعیت سوق‌الجیشی عالی، جمعیت جوان، نیروی نظامی بازدارنده بسیار قوی، وسعت سرزمینی و دسترسی به آب‌های آزاد بسیار بیشتر از عربستان سعودی خواهد بود.
در یمن، نیروهای وفادار به رئیس‌جمهور این کشور منصور هادی عبد ربه در ماه‌های اخیر، رشد چشمگیری در جنوب کشور داشته‌اند و انتظار می‌رود این پیشروی‌ها در ماه‌های آینده نیز بیشتر شود.
بر خلاف مخالفان توافق که ادعا می‌کنند منطقه در آتش خواهد سوخت، موافقان بر این باورند که نقش ایران پسابرجام بسیار تعیین‌کننده‌تر از قبل خواهد بود. ولی اتحاد معنوی میان ایران و شیعیان حوثی (که انتظار می‌رود همچنان ادامه داشته باشد) هیچ‌گاه از بین نخواهد رفت.
شواهد روشنی وجود ندارد که نشان دهد تهران به نیروهای ضدهادی کمک می‌کند. بر خلاف آن،‌ نقش حمایتی ایرانی‌ها در شکل‌گیری مذاکرات صلح سازمان ملل بیش از نقش آن در شکل‌گیری بحران‌ها بوده است.
در کشور فلسطین نیز رهبر سازمان آزادیبخش فلسطین از تهران دیدار کرد و محمود عباس (رئیس‌جمهور فلسطین) نیز به ایران آمد. این بازدیدها در پی شایعات جدایی و اختلاف میان تهران و حماس و نزدیک شدن حماس به عربستان سعودی بوده است. این تحولات نشان می‌دهد توافق هسته‌ای ایران و قدرت‌های غربی باعث خواهد شد تا مدرنیته بیش از افراطی‌گرایی در خاورمیانه حاکم شود و این موضوع منطقه را به سمت ثبات و پایداری خواهد کشاند. در مدت اخیر ایران اعتماد به نفس بیشتری پیدا کرده و تهدید موجود از سوی آمریکا را دیگر به شدت گذشته احساس نمی‌کند؛ آمریکایی که از نظر ایران در منطقه نقشی مداخله‌گر و مشکل‌آفرین دارد. در حالی که تمام نکات ذکر‌شده اثبات می‌کند که پس از توافق هسته‌ای ایران در جهت بهبود اوضاع منطقه گام بر‌می‌دارد، با وجود این مخالفان توافق بر این ادعا هستند که ایران در حال رادیکال شدن بیشتر در منطقه خاورمیانه است.

پاسخ یکپارچه
دلیل دیگر برای کاهش نسبی درگیری‌ها در منطقه از زمان اجرایی شدن برجام این خواهد بود که نیروهای متحد بین‌المللی در نهایت باید به کمک معارضان داخلی بیایند. همان‌طور که آتش‌بس 48‌ساعته در سوریه و اشتیاق ایران به عنوان نقطه شروع این عزم بین‌المللی معرفی شد، آتش‌بس اخیر در سوریه و بیانیه مشترک روسیه و آمریکا، گامی محکم برای پیشبرد اهداف صلح‌جویانه در منطقه بوده است. در حالی که توافق وین به معنای توافق در مشکلات پیش ‌روی خاورمیانه نیست، اما اتحاد در جوامع بین‌المللی برای پیدا کردن یک راه‌حل دیپلماتیک برای مساله هسته‌ای ایران،‌ پیام قدرتمندی به دیگر کشورهای منطقه با این مضمون داد که هر مشکل و معضل بزرگی نیز می‌تواند از طریق راه‌های دیپلماتیک حل شود.
جنگ‌های داخلی اغلب به عنوان نتیجه مستقیم یا غیرمستقیم مداخلات منطقه‌ای و بین‌المللی برای مدت‌ها ماندگار باقی می‌مانند. در حالی که جوامع جهانی نسبت به مسائل منطقه مواضع مختلفی اتخاذ کرده‌اند، این مواضع متفاوت در مناطقی نظیر سوریه،‌ یمن و لیبی مشکلات متعددی ایجاد کرده است.
با وجود این، زمانی که معارضان حامیان مالی خود را ببینند و حامیان مالی با دشمنان خود کانال‌های گفت‌وگو ایجاد کرده و معاهداتی امضا کنند، آنها به سرعت متوجه خواهند شد که نخواهند توانست برای همیشه به حامیان خود تکیه کنند.
توافق هسته‌ای ایران به عنوان سرچشمه‌ای از تلاش‌های جهانی برای برپایی صلح در منطقه بوده است. این توافق نشان داده که جوامع جهانی صریحاً به دنبال جلوگیری از ازدیاد و تکثیر سلاح‌های هسته‌ای بوده و همچنین مشخص می‌کند که دیپلماسی همچنان به عنوان یک راه‌حل منطقی و نتیجه‌بخش برای حل مشکلات و درگیری‌های بین‌المللی خواهد بود. با این حال در صورت عدم موفقیت هنر دیپلماسی در حل مسائل و درگیری‌ها، بروز جنگ اغلب اجتناب‌ناپذیر خواهد بود.
آنهایی که مخالف پررنگ‌تر شدن نقش ایران در منطقه هستند تنها به نتایج فوری اجرایی شدن برجام در منطقه دل خوش کرده و به نقش ایران در مشارکت برای کاهش تنش‌ها از طریق افزایش فعالیت‌های دیپلماتیک در خاورمیانه هیچ توجهی ندارند.
بر خلاف نظرات مخالفان توافق هسته‌ای ایران، نقش ایران در توسعه خاورمیانه و با سرازیر شدن سرمایه‌گذاران به این کشور پررنگ‌تر از قبل خواهد شد. با این حال هیچ تضمینی وجود نخواهد داشت که با لغو تحریم‌ها ایران به کشوری تبدیل شود که در آن فعالیت‌های اقتصادی آزادانه برقرار باشد. به‌رغم نقش مهم و حیاتی ایران در سیاست و ثبات خاورمیانه، تاثیر جمهوری اسلامی بر اقتصاد منطقه می‌تواند جای بحث داشته باشد.
بر خلاف اظهار نظر شیفتگان جنگ و جنگ‌طلبان، پس از لغو تحریم‌ها،‌ قدرت تاثیر راه‌حل‌های سیاسی و دیپلماتیک بسیار بیشتر از حامیان خشونت و جنگ‌افروزی بوده است. اگر این روند ادامه پیدا کند،‌ جوامع جهانی به این نکته اذعان خواهند داشت که توافق ایران و بعد از آن لغو تحریم‌ها تاثیر رو به جلویی بر مسائل سیاسی و اقتصادی خاورمیانه خواهد داشت. با این حال باید دید چه زمانی خشونت و جنگ در خاورمیانه جای خود را به صلح و ثبات خواهد داد و ایران در این میان چه نقشی را ایفا خواهد کرد؟