توافق هسته‌ای با ایران

باراک اوباما تلاش می‌کند به خود بقبولاند که دونالد ترامپ تمام ابعاد میراث او را به زباله‌دانی نخواهد سپرد. شاید پیشنهاد رئیس‌جمهور منتخب مبنی بر اینکه ممکن است او برخی بخش‌های قانون مراقبت‌های پزشکی را نگه دارد این امیدواری را برای اوباما ایجاد کند که آنچه او بزرگ‌ترین دستاورد سیاست خارجی خود می‌خواند پس از 20 ژانویه دور انداخته نخواهد شد. در حقیقت، احتمال اینکه معاهده با ایران بر سر عقب‌نشینی و محدودسازی برنامه هسته‌ای آن کشور بتواند در سال اول ریاست‌جمهوری ترامپ دوام بیاورد بسیار اندک است اما اگر ترامپ تصمیم بگیرد آن را لغو کند یا در انجام آن اختلال ایجاد کند عواقب دیپلماتیک و راهبردی آن وخیم خواهند بود.

از آنجا که گفته‌های ترامپ هیچ‌گاه پایدار نبوده‌اند دشوار است بتوان حدس زد او قصد دارد چه کاری انجام دهد. برخلاف برخی از رقبایش در حزب جمهوریخواه او وعده نداد که در اولین روز ریاست‌جمهوری برجام یا همان برنامه توافق هسته‌ای را پاره کند. اما او برجام را «بدترین پیمان» می‌نامد که وی به عنوان اولین اولویت آن را باطل می‌کند یا آن را می‌پذیرد ولی نظارت شدیدتری بر آن خواهد داشت یا اینکه دوباره آن را به مذاکره گذاشته و شرایط آن را سخت‌تر می‌کند. او همچنین می‌گوید یکی از نقایص توافق هسته‌ای آن است که کشورهای دیگر بیش از بنگاه‌های آمریکایی حق دسترسی به بازار ایران را پیدا می‌کنند (هرچند این محدودیت دسترسی توسط خود دولت آمریکا اعمال می‌شود).

با وجود مسائل ضروری‌تر و از لحاظ فنی ساده‌تری که سال آینده ترامپ با آن روبه‌رو خواهد بود این سوال پیش می‌آید که آیا توافق هسته‌ای با ایران بازهم در اولویت خواهد بود؟ نهادهایی که مسوول پایش برجام هستند می‌گویند این توافق به خوبی پیش می‌رود هرچند تخلف‌های ناچیزی از قبیل تجاوز از حد معین تولید آب سنگین مشاهده شده است.

طبق نظر رابرت آین‌ هورن مدیر سابق وزارت امور خارجه که در تدوین راهبرد دولت اوباما در قبال ایران نقش مهمی ایفا کرد بیشتر شرایط به این بستگی دارد که چه کسی وزیر امور خارجه باشد. سه نفر از چهار نامزد احتمالی جان بولتون، نیوت کینگریچ و رودی جولیانی گفته‌اند که توافق را پاره می‌کنند. نفر چهارم یعنی باب کورکر رئیس کمیته روابط خارجی سنا دیدگاهی عمل‌گرایانه دارد. آقای بولتون معتقد است تنها راه جلوگیری از دستیابی ایران به سلاح هسته‌ای آن است که زیرساختارهای هسته‌ای این کشور بمباران شوند.

تردیدی نیست که اگر ترامپ مصمم باشد می‌تواند توافق هسته‌ای را در هم بشکند. این توافق بین ایران و هفت طرف دیگر (پنج عضو دائم شورای امنیت، آلمان و اتحادیه اروپا) است اما بستگی به آن دارد که تمام امضاکنندگان به تعهدات خود عمل کنند. مارک فیتز پاتریک از موسسه بین‌المللی مطالعات راهبردی می‌گوید این توافق با کوچک‌ترین بی‌توجهی شکسته می‌شود.

به عنوان مثال رفع تحریم‌های آمریکایی که اوباما آن را پذیرفت مستلزم تمدید رفع آن توسط رئیس‌جمهور در هر 120 یا 180 روز است. آقای ترامپ می‌تواند به راحتی از این اهرم استفاده کند یا می‌تواند از طریق صدور دستورالعمل اجرایی یا مصوبه، مجموعه جدیدی از تحریم‌ها (مثلاً به بهانه برنامه موشکی ایران) را معرفی کند. این کار از نظر فنی در برجام قابل انجام است. از جانب دیگر، اگر آقای ترامپ گزینه تجدید مذاکرات را انتخاب کند می‌تواند با قرار دادن محدودیت زمانی بر دوره عدم اجرای تحریم‌ها قدرت چانه‌زنی بیشتری در مقابل ایران به دست آورد.

مشاوران مسوول باید به آقای ترامپ بگویند که خارج شدن از برجام صرفاً به بدتر شدن اوضاع جهانی منجر می‌شود. اکنون که نشانه‌ای از تخطی جدی ایران به چشم نمی‌خورد و توافق هم از نظر سیاسی و هم از نظر تجاری خوب پیش می‌رود این احتمال وجود ندارد که بتوان اروپاییان و بدتر از آن روسیه و چین را برای تحمیل مجدد تحریم‌ها تشویق و ترغیب کرد. در ماه اکتبر اتحادیه اروپا تحریم‌های بانک صادرات را که یکی از بزرگ‌ترین بانک‌های ایران است‌، برداشت. شرکت‌های مسافرتی آنلاین هم‌اکنون ثبت و دریافت وجوه برای هواپیماهای ایرانی را انجام می‌دهند. چند هفته قبل کنسرسیومی به رهبری شرکت فرانسوی توتال توافقی 8 /4 میلیارد‌دلاری برای توسعه یک میدان بزرگ گازی به امضا رساند و دولت روسیه چشم به راه قراردادهای بزرگ تسلیحاتی است. شاید آقای ترامپ بتواند اروپا را با تحریم‌های ثانویه تهدید کند اما اتحادیه اروپا می‌تواند با وضع مقررات محدودکننده با او مقابله کند.

خروج از برجام کمکی برای تندروهای ایران خواهد بود که همانند همتایانشان در واشنگتن همیشه از توافق هسته‌ای متنفر بوده‌اند. ایران می‌تواند تمام تقصیرات درمورد شکست برجام را بر گردن آمریکا بیندازد و به تدریج بخش‌هایی از برنامه هسته‌ای خود را آغاز کند. ایران تا زمانی که به پیمان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای (NPT) متعهد بماند نباید در مورد بازگشت تحریم‌ها (به استثنای تحریم‌های آمریکا) نگران باشد. احتمال دارد ترامپ تلاش کند حمایت اروپاییان از یک توافق بهتر را به‌دست آورد که در آن تحقیق و توسعه سانتریفیوژهای جدید تا زمان طولانی‌تری به تاخیر بیفتد و تاریخ استفاده از تعداد محدودی از سانتریفیوژها طولانی‌تر شود. اما شانس موفقیت او اندک است چراکه سایر طرف‌های قرارداد این را اقدامی در جهت تخریب آن قلمداد می‌کنند و ایران نیز قطعاً با آن موافقت نخواهد کرد. بنابراین تنها راهی که برای ترامپ باقی می‌ماند تهدید به استفاده از گزینه نظامی است. این کار شاید افرادی مانند بولتون و بنیامین نتانیاهو نخست‌وزیر اسرائیل را خشنود کند اما حتی آقای بولتون هم اذعان دارد که حمله هوایی فقط چند سال برنامه هسته‌ای ایران را عقب می‌اندازد. در این صورت ایران می‌تواند از NPT خارج شود و زیر‌ساختارهای هسته‌ای خود را به اعماق زمین ببرد. بسیاری از متخصصان بر این عقیده‌اند که اقدام نظامی یک‌جانبه ایران را مصمم می‌کند به هر بهایی به یک قدرت هسته‌ای تبدیل شود. این به نفع آمریکا و متحدانش در منطقه نخواهد بود.
منبع: اکونومیست